Bác Hồ nói chuyện với các nhà văn, nhà thơ Tố Hữu, Phan Tứ, Trần Đình Vân (Ảnh: Tư liệu)  

Trong nền thi ca Việt Nam có những nhà thơ suốt đời chỉ tập trung viết về hình tượng Bác Hồ như nhà thơ Hải Như với bài thơ nổi tiếng: “Chúng con canh giấc ngủ Bác Hồ ơi!”. Hay có nhà thơ, cả đời thơ, tác phẩm hay nhất gắn bó với tên tuổi “thương hiệu” của mình như nhà thơ Minh Huệ với tuyệt tác: “Đêm nay Bác không ngủ”. Ít nhất trong đời mỗi nhà thơ ai cũng có ít nhất một lần viết về Bác, có những câu thơ hay về Bác. Nhà thơ Tố Hữu chưa phải là nhà thơ viết nhiều về Bác nhưng chắc chắn ông là người viết thơ hay nhất về Bác. Lý giải điều này ta thấy nhà thơ có những thuận lợi riêng là người được gần gũi với Bác Hồ trong những ngày trên chiến khu Việt Bắc và sau này về Hà Nội. Ông là người đảm nhận trọng trách công tác và tư tưởng của Đảng nên nhiều lần được làm việc trực tiếp với Bác Hồ. Và điều quan trọng nhất, ông là nhà thơ xuất sắc, lá cờ đầu của nền thơ ca cách mạng Việt Nam. Dọc theo hành trình thơ Tố Hữu ta được tiếp cận những dấu ấn, mốc son lịch sử, mang ý nghĩa của thời đại, mang dấu ấn của con người lãnh tụ Hồ Chí Minh. Bởi trước hết ông là một thi sĩ tài năng cất lên tiếng ca đồng vọng với bao tâm hồn, lan tỏa bao tình cảm lớn lao hướng về tổ quốc, nhân dân và đặc biệt là hình ảnh Bác Hồ kính yêu. Dù  ở nhiều gốc độ, bằng nhiều thể thơ, với những cảm hứng chân thành, qua những giai đoạn khác nhau, thơ Tố Hữu đều lay động lạ thường khi viết về Bác. 

Thời kỳ đầu cách mạng thành công, viết về Bác với tư cách lãnh tụ tối cao trong thơ Tố Hữu còn có một khoảng cách ngưỡng mộ và chiêm ngưỡng từ xa. Thơ Tố Hữu thời kỳ này viết về Bác còn chung chung khái quát với những hình  tượng lớn: “Người lính già – Đã quyết chiến hy sinh … Để nói về tầm vĩ đại của Bác, âm hưởng ngợi ca mang tính hào khí đậm tô như: “Hồ chí Minh –  Hỡi ngọn đuốc thiêng liêng – Trên đầu ta ngọn cờ dân tộc – Trong thế kỷ trong tên người:  Ái Quốc –  Bạn muôn đời của chủ nghĩa đau thương”. Càng về sau này được gần và hiểu Bác hơn thì thơ Tố Hữu khắc họa hình ảnh Bác thật đời thường và giản dị, là hiện thân của tâm hồn và trí tuệ dân tộc hôm qua và hôm nay: “Con nghe Bác tưởng nghe lời non nước-  Tiếng ngày xưa và tiếng cả mai sau…”. Bởi Bác là niềm tin và sức mạnh: “Mỗi khi lòng ta xao xuyến rung rinh – Môi ta thầm kêu Bác: Hồ Chí Minh – Và mỗi trận, mỗi mùa vui thắng lợi...” 

Từ bài thơ “Hồ Chí Minh” (1945), bài thơ  đầu tiên viết về Bác đến bài thơ thứ hai “Sáng tháng 5” (1951) là một chặng đường khá dài khi nhà thơ được điều lên trung ương ở chiến khu Việt Bắc. Trong hồi ký của mình nhà thơ kể lại: Sáng tháng 5 năm 1951, Tố Hữu được Bác Hồ gọi đến để báo cáo công tác tuyên truyền cách mạng. Hôm đó không gian núi rừng Việt Bắc đẹp lắm. Trong không khí thân mật, nhà thơ thấy “Ông Cụ” có cốt cách thật đẹp. Ông cảm thụ đây mới chính là vẻ đẹp đích thực của Bác. Và cảm giác này là cảm giác lần đầu: “Ta bên người, người tỏa sáng trong ta/ Ta bỗng lớn bên Người một chút…”. Đó chính là phẩm chất cao quý của Bác. “Sáng tháng 5 ” có những câu thơ mang tính chất những phát hiện đầu tiên khi xây dựng chân dung tinh thần của Bác. Nhà thơ tâm sự: “Trong đời làm thơ của tôi, đây là lần đầu tiên tôi viết được bài thơ thật  thích về Bác như vậy và sau này tôi còn viết nhiều bài thơ về Bác thành công. Một phần rất quan trọng cũng chính từ ấn tượng sâu sắc bởi buổi ban đầu ấy”. Nhà thơ viết: “Bác kêu con đến bên bàn – Bác ngồi Bác viết nhà sàn đơn sơ – Con bồ câu trắng ngây thơ – Nó đi tìm thóc quanh bồ công văn …”. Hình ảnh bác hiện ra thật đẹp ung dung tự tại giữa cảnh núi rừng Việt Bắc với tâm hồn lộng gió của thủ đô gió ngàn: “Bác Hồ đó ung dung châm lửa hút –  Trán mênh mông thanh thản nụ cười …”. Ở đây mối quan hệ giữa cái phi thường và cái bình thường được giao hòa vào nhau để làm nên sự hài hòa và cao quý: “Bác Hồ đó chiếc áo nâu giản dị - Màu quê hương bền bỉ đậm đà….”. Từ bài thơ “Sáng tháng 5 ”, Tố Hữu đã nhìn Bác từ bên trong, từ chiều sâu tâm tưởng, cho ta thấy Bác vĩ  đại không chỉ như một vị lãnh tụ tối cao mà còn bình dị trầm tĩnh trước những sự việc trọng đại của đất nước cũng như  trong đời sống hằng ngày: “Bàn tay con nắm tay Cha – Bàn tay Bác ấm vào da vào lòng”. Mối đồng cảm ấy có sức hút, sức truyền cảm lớn lao, sức mạnh tinh thần, sức mạnh nhân nghĩa của lòng bác ái cao cả của Bác. Dường như không còn khoảng cách giữa lãnh tụ và người dân. Phải là người có tình cảm thành kính và sâu sắc thì Tố Hữu mới nói được những lời gan ruột, cách xưng hô ân cần quen thân gần gũi: “Cho con được ôm hôn ảnh Bác – Cho con hôn mái đầu tóc bạc - Hôn chòm râu mát rượi hòa bình …”.

Trong những bài thơ, câu thơ viết về Bác ở chiến khu Việt Bắc bao giờ  hình ảnh Bác Hồ cũng được lồng trong khung cảnh tuyệt đẹp của thiên nhiên của suối, rừng, mây, núi. Bởi tâm hồn Bác là tâm hồn thi nhân: “Giữa dòng bàn bạc  việc quân – Khuya về bát ngát trăng ngân đầy thuyền …”. Ít thấy có vị lãnh tụ nào lại mang một cốt cách Á Đông như Bác Hồ. Nhà thơ Tố Hữu đã khá nhạy cảm và tinh tế bắt được những nét đẹp hài hòa như thế qua ống kính tâm hồn của mình: “Nhớ ông cụ mắt sáng ngời- Áo nâu túi vải đẹp tươi lạ thường – Nhớ Người những sáng tinh sương – Ung dung yên ngựa trên đường suối reo – Nhớ chân Người bước lên đèo – Người đi rừng núi trông theo bóng Người …”. Đặc biệt, trong thơ Tố Hữu hình ảnh mái tóc của Bác, (cũng là hình ảnh ước lệ của thời gian của tâm trạng), luôn được hiện lên lúc cận cảnh lúc mênh mang với bao cung bậc nỗi niềm. Từ mái tóc bạc của Bác Hồ xuất hiện lần đầu trong thơ ông cũng là lần đầu Tố Hữu được chiêm ngưỡng Bác tại căn lán đơn sơ ở chiến khu Việt Bắc năm 1951. Cảm kích trước vẻ đẹp bình  dị của Bác, nhà thơ thốt lên: “Cho con hôn mái đầu tóc bạc”. Mái tóc bạc tả thực của giây phút trực cảm ngỡ ngàng,  dạt dào thương kính xúc động của nhà thơ. Mái  tóc bạc bởi vì sương gió sau 30 năm bôn ba tìm đường cứu nước và sự lo toan việc nước của Bác những năm đầu kháng chiến gian khổ muôn vàn thiếu thốn. Hòa bình lập lại trên miền Bắc thân yêu sau 9 năm kháng chiến trường kỳ, trong niềm vui tự hào của đất nước, bài thơ “Ta đi tới” dào dạt hình ảnh mái tóc bạc của Bác Hồ: “Cờ đỏ bay quanh tóc bạc Bác Hồ …”. Câu thơ tả thực mà lãng mạn bay bổng và cổ kính trang nghiêm. Hai hình ảnh hiện hữu trong nhau:  Lá cờ đỏ sao vàng bay và mái tóc bạc Bác Hồ của niềm vui chiến thắng, lòng tự hào dân tộc. Nhưng thiêng liêng hơn đó là biểu tượng của hồn nước hồn dân tộc. Đây là cách nói hàm súc bằng thơ nhằm tôn vinh sự vĩ đại của lãnh tụ Hồ Chí Minh về công lao to lớn của người đối với dân tộc. Trong bài thơ “30 năm đời ta có Đảng” mái tóc bạc của Bác lại hiện ra trong niềm vui và cảm xúc ân tình: “Bạc phơ mái tóc người cha. Ba mươi năm Đảng nở hoa tặng người”. Với  bổ ngữ “Phơ” là nét tả quan sát bề  ngoài của năm 1960 đến bài thơ “Theo chân Bác” thì mái tóc của Bác: “Phơ phơ tóc bạc chòm râu mát …” viết sau khi  Bác qua đời 5 tháng. Điệp từ “Phơ phơ” diễn tả hình ảnh mái  tóc của Bác đã trắng toát hết thảy như gói trọn cả cuộc đời hy sinh của Bác cống hiến cho dân cho nước. Và cho cả sự nghiệp cách mạng thế giới như  Tố Hữu đã viết trong bài “Cánh chim không mỏi”: “Bác về tóc có bạc thêm – Năm canh, bốn biển có đêm  nghĩ nhiều”. Tố Hữu cũng đã nhiều lần viết về đôi mắt sáng thần tiên, tinh anh của Bác luôn tỏa ra ánh sáng trí tuệ với tấm lòng nhân hậu biết bao: “Đôi mắt Bác hiện lên cười phấn khởi – Ta lớn cao lên bay bỗng diệu kỳ…”  tượng trưng cho sức mạnh tinh thần lớn lao.  Hay trong khung cảnh lễ đài trang trọng thì Bác hiện ra thật dung dị lạ thường từ ánh mắt yêu thương của người: “Trông đàn con đó vẫy hai tay – Cao cao vừng trán ngời đôi mắt”. Những người có dịp được gặp Bác Hồ bao giờ cũng rất ấn tượng với đôi mắt của Bác, với nhãn quan sâu sắc Bác nhìn thấu rõ: “Ôm cả non sông mọi kiếp người”. Khi mà: “Bộ tư lệnh những mái tóc hoa râm, những mái đầu trắng xóa – Vẫn có Bác ung dung trông xuống dịu dàng”…

Trong thơ Tố Hữu đậm đặc những câu thơ tả chân, những chi tiết hiện  thực lay thức về cuộc sống bình dị của Người. Bởi hơn ai hết nhà thơ là người được chứng kiến trực tiếp, được gần gũi Bác và Tố Hữu có một sự quan sát khá tinh tế nắm bắt rất trực giác. Ông không chỉ đặc tả mà còn gợi tả. Chất thơ đời thường của Tố Hữu có một nét đặc trưng riêng biệt. Ông đã thổi hồn vào từng câu chữ và hiện thực được chắp canh thăng hoa bay lên lãng mạn. Ví như khi ông viết: “Nhà gác đơn sơ một góc vườn – Gỗ thường mộc mạc chẳng mùi sơn –  Gường mây chiếu cói đơn chăn gối – Tủ  nhỏ vừa treo mấy áo sờn…” thì đây giống như ống kính tâm hồn của nhà thơ đã quay lại thật cụ thể nếp sống hằng ngày bình  dị của Bác. Và cao hơn đó là thổn thức  nỗi lòng chan chứa vì đức hy sinh, tình nghĩa thấm đượm của Bác khi  “Máy chữ thôi reo nhớ ngón đàn – Thong dong chiếc gậy gác bên bàn – Còn đôi dép cũ mòn quai gót – Bác vẫn thường đi giữa thế gian …”. Cứ thế, như lời tâm sự chân thành  xúc động, chúng ta được cùng nhà thơ nâng niu từng hiện vật đời sống thường ngày của Bác. Nhà thơ đã từng quan niệm về thơ: “Tôi thấy hình như thơ là tiếng nói hồn nhiên nhất của tâm hồn con người trước cuộc đời, trước tất cả những gì diễn ra xung quanh mình là tiếng nói của tâm hồn con người với con người …”.

Nếu như “Sáng tháng 5 ” là một trong những bài thơ đầu tiên viết về Bác thành công nhất thì “Bác ơi” viết lúc Bác mất và đặc biệt trường ca “Theo chân Bác” là những đỉnh cao của thơ Tố Hữu viết về Bác Hồ. “Bác ơi” là tiếng nấc nghẹn ngào: “Đời tuôn nước mắt trời tuôn mưa …”.Và: “Bác đã đi rồi sao Bác ơi! Mùa thu đang đẹp  nắng xanh trời – Miền Nam đang thắng mơ ngày hội – Rước Bác vào thăm thấy Bác cưới” đó là năm 1969. Thì trong “toàn thắng về ta” viết năm 1975 lời thơ  cất lên reo vui trước tin thắng trận: “Ôi buổi trưa nay tuyệt trần nắng đẹp – Bác Hồ ơi ! toàn thắng về ta – chúng con đến xanh ngời ánh thép – Thành phố tên người rực rỡ cờ hoa”. “Miền Nam luôn ở trong trái tim tôi”. Bác Hồ đã nhiều lần nhắc lại khi người đặt tay lên ngực trái của mình  như nhà thơ Tố Hữu đã nói thay cho chúng ta, cho mọi người con đất Việt yêu dấu: “Ta hiểu miền Nam thường nhớ Bác – Nóng  lòng mong đợi Bác vào thăm – Ta hiểu, đêm nằm nghe gió gác – Bác thường trăn trở nhớ miền Nam”. Nếu như Macopxki có trường ca “Lê Nin” nổi tiếng viết về vị lãnh tụ thiên tài của cánh mạng tháng Mười thì trường ca “Theo chân Bác” được Tố Hữu viết năm 1970 tựa như cuốn nhật ký về cuộc đời Bác lưu lại trong đó những gì đơn sơ nhất thân thương nhất từng gắn bó với Bác thời ấu thơ: “Tôi trở về quê Bác làng sen – Ơi hoa sen đẹp của bùn đen – Làng quê như thể quê chung vậy – Mấy dãy ao chua mảnh đất phèn”. Và: “Thăm lại vườn xưa mái cỏ tranh – Thương hàng râm bụt luống rau xanh – Ba gian nhà  trống nồm đưa võng – Một chiếc giường tre chiếu mong manh. Vâng, quê Bác làng sen Kim Liên là quê chung của mỗi người.  Hình tượng Bác Hồ trong thơ Tố Hữu luôn hiện lên với một tượng đài trong lòng dân. “Mong manh áo vải hồn muôn trượng – Hơn tượng đồng phơi những lối mòn …”

                                                                                               N.H.H