17-09-2021 - 07:23

NGUYỄN DU VỚI TIÊN ĐIỀN

Nhân dịp ngày giỗ lần thứ 201 của Đại thi hào Nguyễn Du:10-8-2021 (năm Tân Sửu),Văn nghệ Hà Tĩnh trân trọng giới thiệu bài viết của nhà thơ Vương Trọng về Đại thi hào và quê hương Tiên Điền, Nghi Xuân Hà Tĩnh - "Nguyễn Du với Tiên Điền"

Nguyễn Du với Tiên Điền

 

           

Với hầu hết chúng ta, bắt đầu nhận biết về phong cảnh quê hương từ trong ra: nhà mình, ngõ mình, rồi lan ra làng xã. Ngược lại, Nguyễn Du lại cảm nhận hình ảnh quê hương bắt đầu từ ngoài vào, bởi mặc dù quê Tiên Điền nhưng ông sinh ra ở Thăng Long, đến năm lên sáu mới lần đầu về thăm quê. Đó là năm 1771, khi Nguyễn Nghiễm được triều đình cho hưu trí, Nguyễn Du cùng gia đình theo võng lọng, ngựa xe về Tiên Điền, cập bến Giang Đình. Giang Đình là cửa ngõ phía bắc quan trọng nhất, không chỉ Tiên Điền mà của cả Nghi Xuân ngày ấy, mọi chuyến đi, về đều phải qua bến này, dù xuôi Cửa Hội để đi theo đường thủy, hoặc sang bờ bắc để đi  đường bộ. Vả với Nguyễn Du, Giang Đình là phong cảnh đầu tiên của quê hương Tiên Điền mà ông ghi nhận.

Năm ấy chắc là triều đình tổ chức cho gia đình Tể tướng Nguyễn Nghiễm đi đường bộ, bởi trong ký ức của cậu bé lên sáu không chỉ rực rỡ võng lọng mà chen chúc ngựa xe, để hơn hai mươi năm sau, từ “mười năm gió bụi” trên quê vợ Thái Bình, sau khi bà vợ họ Đoàn qua đời, với cậu con trai mới vài tuổi, Nguyễn Du về sống những năm đói khổ và buồn thương trên quê nhà, đã bao lần ra ngồi trên bến Giang Đình mà nhớ về quá khứ vàng son:

Về hưu ngày ấy, cha ta

Xe bồ ngựa tứ đã qua bến này

Thuyền kích nước tựa rồng quây

Lọng như hạc báo điềm hay giữa trời

Từ khi xiêm áo qua thời

Khói trên ngọn cỏ ngậm ngùi bờ sông

Trăm năm bao chuyện đau lòng

Tràng An ngày trước, nay không còn gì.

(Giang Đình hữu cảm) 

Đó là tâm trạng của Nguyễn Du trong sáu năm sống ở Tiên Điền từ năm 1796 đến 1802. Ông là người đa sầu, đa cảm…mỗi lần phải xa quê là ngoái đầu nhìn lại, vừa rời khỏi quê hương là có cảm giác bơ vơ. Mỗi lần ông phải rời bến Giang đình đặt chân lên bớ bắc đều có cảm giác:

Cố quốc hồi đầu lệ

Tây phong nhất lộ trần

Tài qua Long Vĩ thủy

Tiện thị dị hương nhân

(Độ Long Vĩ giang)

(Ngoái nhìn quê, lệ chảy / Gió tây cuốn bụi đường / Vừa qua sông Long Vĩ / Đã thành người tha hương)

Trở lại chuyến hồi hương năm 1796, mặc dù khi ở Quỳnh Phụ, Thái Bình, ông đã biết tình hình quê nhà “Hồng Lĩnh vô gia, huynh đệ tán”, nhưng vẫn tin quê hương vẫn có thể cưu mang mình, nên ông đã trở về với hai bàn tay trắng và một đứa con nhỏ. Lúc đầu chắc phải tá túc đâu đó, về sau rồi bà con, họ hàng chung tay dựng cho một ngôi nhà để ông còn cưới bà vợ kế. Rất tiếc là trong quần thể Khu di tích Đại thi hào ngày nay, ngôi nhà ấy chưa được dựng lại, để khách tham quan hiểu thêm nhiều điều về Đại thi hào. Ngôi nhà đó nằm trong khu vườn sát với trường tiểu học ngày nay, và trong thơ chữ Hán, Nguyễn Du đã nhiều lần nói đến, kể cả việc giới thiệu cho bạn bè:

Viễn lai chí thủ tương tầm lộ

Gia tại Hồng Sơn, đệ nhất thôn

(Ký Huyền Hư tử)

(Từ xa bạn tìm đường đến thăm thì nhà tôi ở thôn thứ nhất dưới chân núi Hồng Lĩnh).

Như vậy là thời ấy vùng này có nhiều thôn, và nhà cụ Nguyễn Du nằm ở thôn đầu tiên. Trong bài thơ này, nhà thơ còn cho biết ngọn núi sau lưng nhà có tên là Thiên Thai.

Như chúng ta đã biết, sau khi về quê một thời gian, Nguyễn Du cưới bà vợ kế và sinh được mấy người con, rồi người vợ kế đó cũng qua đời. Một thời gian sau, Nguyễn Du cưới bà vợ thứ ba, và hai bà vợ ở quê hương đã sinh hạ cho nhà thơ mười bốn người con, đó là chưa kể bốn người con của bà vợ đầu tiên sinh ra ở Thái Bình. Bởi vậy, ngôi nhà này gắn bó mật thiết, lâu dài với Đại thi hào không chỉ sáu năm “ở ẩn” mà cả 18 năm làm quan từ năm 1802 đến ngày tạ thế. Và, tất cả những chi tiết về ngôi nhà này hiện lên trong thơ chữ Hán của cụ đều thể hiện hoàn cảnh nghèo khổ của nhà thơ:

Táo đầu chung nhật vô yên hỏa

Song ngoại hoàng hoa tú khả xan

(Tạp ngâm II)

(Suốt ngày bếp không lửa khói, nhìn bông cúc vàng phía ngoài cửa sổ đẹp nghĩ có thể ăn được).

Khi đói người ta thường liên tưởng đến chuyện ăn, Nguyễn Du cũng không ngoại lệ!

Trong thơ chữ Hán, cụ Nguyễn Du còn nhắc đến gian nhà ở đầu sông Long Vĩ (tức sông Lam): Long Vĩ giang đầu ốc nhất gian, không biết là nhà thơ còn có một căn nhà khá gần sông Lam hơn, hay là vẫn ngôi nhà này nhưng khi làm thơ thì cho xích lại gần sông vì cái tứ của bài thơ. Nhưng dù là ngôi nhà ở đâu, thì vẫn nghèo, vẫn bệnh, có dịp ốm suốt mười tuần nằm xem chuột gầy gặm sách! Hùng tâm sinh kễ lưỡng mang nhiên, tức là cả chí khí và kế sinh nhai đều mờ mịt là tâm trạng chung của Nguyển Du những ngày ấy. Cũng may mà non Hồng còn có phường săn cho nhà thơ giải sầu, và có lẽ nhà thơ của chúng ta đi theo phường săn thôi, tôi không tin Nguyễn Du có thể giết được thú rừng, vì tình thương và lòng đa cảm của ông chi phối hành động của mình!

Tình quê hương của Nguyễn Du thể hiện rõ nhất những ngày xa quê. Điều rất lạ là Nguyễn Du sinh ra và lớn lên ở Thăng Long, nhưng ông không coi Thăng Long là quê và hầu như không có thơ nói về nỗi nhớ nơi ấy. Với ông, chỉ có một quê Tiên Điền, và khi đi xa, nỗi nhớ dồn về nơi ấy. Ngay “mười năm gió bụi” ở Thái Bình, nơi mà bất đắc dĩ ông phải xa Thăng Long về sống nhờ quê vợ, chúng ta cũng không thấy câu thơ nào ông nhắc lại kỷ niệm hay nỗi nhớ Thăng Long, mà chỉ thấy nhớ về Tiên Điền, mặc dù ở thời điểm đó, Nguyễn Du từng sống ở Tiên Điền quá ít so với ở Thăng Long. Phải xống xa quê, ngay cả mùa  xuân, ông vẫn buồn, đêm nhìn vầng trăng quê người mà tưởng như gặp lại vầng trăng quê mình, bởi gia hương thiên lý nguyệt trung tâm (vầng trăng quê nhà xa ngàn dặm chứa sẵn trong tim mình). Thời làm quan ở Phú Xuân, nỗi nhớ quê nhà thường trực, không chỉ khi một thân nằm bệnh nghĩ về mười miệng ăn đáng kêu đói ở Tiên Điền. Khi làm Cai Bạ ở Quảng Bình, có một lần ông đứng trước cửa sông Nễ Giang ( tức sông Ròn) nhìn về quê, buồn thương:

Vọng vọng gia hương tự nhật biên

Hoành Sơn chỉ cách nhất sơn điên

Khả liên quy lộ tài tam nhật

Độc bão hương tâm dĩ tứ niên

(Nễ Giang khẩu hương vọng)

(Trông quê xa tựa mặt trời / Hoành Sơn chỉ cách một thôi núi này / Đoạn đường đi bộ ba ngày / Lòng quê đã bốn năm nay mớ hoài)

Không biết bốn năm làm Cai Bạ ở Quảng Bình, ông không có dịp về thăm quê, hay là sau dịp về ngắn ngủi, trở vào lại nhớ, coi như nỗi nhớ quê liên tục bốn năm trời?

Mười bốn tháng trời đi sứ Trung Quốc từ tháng 2 năm 1813 đến tháng 4 năm 1814, không biết bao lần ông ngoái đầu trông về cố hương:

Vạn lý hương tâm hồi thủ xứ

Bạch vân nam hạ bất thăng đa

(Ngẫu hứng)

Lòng quê ngàn dặm ngoái đầu / Phương nam mây trắng theo nhau kéo về). Thật giống như tâm trạng của nàng Kiều: Bốn phương mây trắng một mầu/ Trông vời cố quốc biết đâu là nhà!

Nguyễn Du là người nặng tình với quê, nếu không vì kế sinh nhai chắc ông sẽ không ra làm quan. Khi đã ra làm quan, ông thường nghĩ ra lý do để về quê. Năm 1804, khi đang làm tri phủ Thường Tín, ông cáo bệnh trở về quê, trước sự ngạc nhiên của bao người, nhất là người cháu Nguyễn Hành. Năm 1808, khi đang giữ chức Đông Các học sĩ ở Phú Xuân, ông lại xin về quê nghỉ tám tháng. Năm 1812, với lý do xây mộ người anh là Nguyễn Nễ, ông lại xin về quê hai tháng. Chung quy là nỗi nhớ nhà, nhớ quê!

Quê hương Tiên Điền gắn bó Đại thi hào còn ở chỗ: Năm 1820, ông mất ở Phú Xuân thì năm 1824, con cháu đã vào mang hài cốt về cải tráng trong vườn nhà, và ngôi mộ của Đại thi hào đã ở trong vườn 104 năm ( từ năm 1824 đến 1928), rồi mới di chuyển ra vị trí hiện tại.Là một vùng đất nghèo về kinh tế nhưng Tiên Điền phong phú biết bao về khoa bảng, quan chức và thi ca. Tôi muốn dùng bài thơ “Phác thảo Tiên Điền” của mình để kết bài viết này:

Phác thảo Tiên Điền

Sỏi núi Hồng, cát sông Lam

Trộn nhau làm đất

Nơi nhiều sỏi thì dựng nhà làm làng, trồng thuốc, trồng rau, rào quanh tre trúc

Tre trúc biết giúp người nuôi cây và ươm chữ

Chưa đến tuổi dùng bút lông, mực Tàu, trẻ con đã biết vót tre xanh làm bút, mài sỏi đỏ làm son tập viết chữ Thánh hiền

Bài học đầu tiên ông bà, cha mẹ truyền dạy cháu con bắt đầu từ chữ Lễ.

Nơi lắm cát san ra làm ruộng, ruộng khó nuôi cây lúa thì trồng dưa, trồng lạc, trồng kê

Hạt kê nhỏ đã đành, củ lạc, quả dưa nơi này sinh ra trong sỏi cát, gánh nắng hạn, gió Lào bỏng rát mà thắt lại cỏn con

Người thương cây không bao giờ chê quả

Như không ai chê cây tre Tiên Điền là nhỏ

Bởi ống tre ấy bao đời biết đựng lạc, đựng kê, đựng đỗ nuôi người qua kỳ giáp hạt tháng tám, tháng ba

Không chỉ sống để cày ruộng, chằm nón …mà làm phú, làm thơ

Thơ phú đùa với cái nghèo, nghĩa là cái nghèo bao đời chẳng thể làm vật cản ngăn người Tiên Điền đến với kinh đô.

Chẳng ai chê cây tre Tiên Điền là ngắn

Bời hiểu rằng thân tre ấy dư sức đẽo thành đòn gánh

Cho vợ gánh gạo nuôi chồng dằng dặc những mùa thi

Thân tre ấy dư sức

Làm đòn khênh võng điều những quan Trạng vinh quy.

Qua Tiên Điền

Sông Lam khi thì thành sông Quế

Chở hương về miệt bể

Khi thì thành Đuôi Rồng(1) quẫy sóng đón người xuôi bến Giang Đình nhập hội rồng mây

Qua Tiên Điền

Mọi lời nói thường ngày

Ngỡ ngân nga thành lục bát

Khi trên đồng, đám kê, vạt lạc

Như những trang Kiều mở giữa mùa xuân.

Qua Tiên Điền

Ngay những người phàm tục

Cũng nhận ra mình có máu thi nhân!

 

_____________

(1): Thời cụ Nguyễn Du, đoạn sông Lam từ Bến Thủy đến Cửa Hội còn có tên Quế Giang hoặc Long Vĩ.

 

Nhà thơ Vương Trọng

 

. . . . .
Loading the player...