1. Nối tiếp tập thơ Viết chờ sen lên (Nxb Hội Nhà văn, 2019) với nhiều thành công về nội dung và hình thức nghệ thuật đã được bạn đọc ghi nhận, Trần Nam Phong cho ra đời tập thơ Thức dậy một dòng sông (Nxb Hội Nhà văn, 2024) với lời giới thiệu trân trọng của nhà thơ, nhà lý luận phê bình văn học Lê Thành Nghị. Trong lời giới thiệu của mình, Lê Thành Nghị đã có sự phân tích, bình giá tổng quát về những tiến bộ, thành công của Trần Nam Phong. Trong bài viết này, chúng tôi chỉ chú trọng đi sâu vào một khía cạnh khá đặc sắc trong tập thơ này của anh: khía cạnh các biểu tượng thơ.

Bìa tập thơ

Có thể nói, trong Thức dậy một dòng sông, Trần Nam Phong không chỉ sáng tạo nên những câu thơ tràn đầy cảm xúc mà còn xây dựng một thế giới biểu tượng phong phú và giàu sức gợi. Đặc biệt, các biểu tượng trung tâm như "sông," "làng quê" và "thời gian" không chỉ đóng vai trò làm nền tảng tư tưởng mà còn là sợi dây liên kết những mạch cảm xúc và triết lý trong tập thơ. Dưới góc nhìn ký hiệu học, các biểu tượng này không chỉ tồn tại ở bề mặt ngôn từ mà còn đi sâu vào thế giới ý nghĩa, vừa cụ thể vừa trừu tượng, vừa cá thể vừa phổ quát.

2. Ký hiệu học, từ khởi nguồn trong nghiên cứu ngôn ngữ, đã mở rộng phạm vi ứng dụng rộng rãi sang văn hóa, văn chương nghệ thuật và đắc dụng nhất là với thơ ca. Trong thơ, ký hiệu không chỉ nằm ở ngôn từ hay hình ảnh trực quan mà còn là những tầng ý nghĩa biểu đạt được mã hóa. Một dòng sông, cánh đồng, hay ngọn khói trong thơ không chỉ là sự mô tả mà còn gợi lên cảm xúc, ký ức và triết lý sâu xa.

Trong tập thơ Thức dậy một dòng sông, Trần Nam Phong đã khéo léo sử dụng các ký hiệu thi ca để tái hiện mối liên hệ giữa con người, thiên nhiên và dòng chảy văn hóa dân tộc. Dòng sông không chỉ là một thực thể vật lý mà còn là biểu tượng của ký ức lịch sử và triết lý nhân sinh. Làng quê không chỉ là địa danh mà còn là không gian văn hóa, nơi lưu giữ những giá trị bền vững qua các thế hệ. Bởi thơ ca, dưới góc nhìn ký hiệu học, không chỉ là tiếng nói cá nhân của nhà thơ mà còn là sự phản chiếu của một ký ức tập thể, nơi các hình ảnh và biểu tượng mang ý nghĩa vượt thời gian.

3. Trước hết, đó là các ký hiệu không gian: Làng quê, dòng sông và mạch nguồn văn hóa. Không gian trong thơ Trần Nam Phong được miêu tả với sự chuyển động liên tục, kết nối quá khứ với hiện tại, thiên nhiên với con người. Trong bài thơ tiêu đề "Thức dậy một dòng sông", dòng sông được ký hiệu hóa như một thực thể sống động, mang đậm tính lịch sử và tình cảm cá nhân:

Sức vóc cha ông

Hóa dòng sông khát vọng

Cho tôi được gọi

Dòng Sông Nước Việt muôn đời.

Dòng sông không chỉ là biểu tượng của sự trường tồn mà còn là minh chứng cho những công trình vĩ đại của tiền nhân, như kênh Nhà Lê – một công trình thủy lợi - lịch sử, đồng thời là biểu tượng của ý chí sáng tạo và sức mạnh lao động.

Không gian làng quê trong bài "Làng tôi" được tái hiện qua những hình ảnh giản dị nhưng mang ý nghĩa biểu tượng:

       Làng tôi có lũy tre già

Cái năm giáp hạt nở hoa trắng trời.

Các ký hiệu như "lũy tre", "giáp hạt" hay "hoa trắng" không chỉ gợi lên hình ảnh quen thuộc của làng quê Việt Nam mà còn biểu đạt sự gắn bó với nguồn cội. Những hình ảnh này, khi được đọc dưới góc nhìn ký hiệu học, không còn đơn thuần là miêu tả mà đã trở thành các tín hiệu của ký ức và văn hóa cộng đồng.

Ký hiệu thời gian trong tập thơ Thức dậy một dòng sông được biểu đạt trong cả ba thời: quá khứ, hiện tại và tương lai với một sự đen xen, đồng hiện rất linh hoạt. Nói cách khác, thời gian trong tập thơ không tuân theo một dòng chảy tuyến tính mà được hòa quyện giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Điều này thể hiện rõ trong bài "Thưa cha", nơi tác giả sử dụng những hình ảnh vừa cụ thể vừa mơ hồ để mô tả dòng chảy thời gian:

       Nửa đời, nhớ nhớ, quên quên

Sương giăng đầu ngõ, sen lên cuối làng.

Hình ảnh "sương giăng đầu ngõ" và "sen lên cuối làng" trong cấu trúc đăng đối vừa mang tính chân thực vừa biểu thị sự mờ nhòe của ký ức – nơi thời gian trở thành một thực thể động, gắn liền với cảm xúc của nhân vật trữ tình.

Trong bài "Giấc mơ tuổi thơ", thời gian được tái hiện qua ký ức về tuổi thơ bảng lãng khói sương cổ tích của văn hóa dân gian làng quê:

       Thị vàng thơm tận giấc mơ

Hội làng cô Tấm cài nơ hoa cà.

Ký hiệu "thị vàng", "cô Tấm" không chỉ là những hình ảnh quen thuộc trong đời sống làng quê mà còn biểu thị giá trị văn hóa truyền thống, nơi mà ký ức tuổi thơ của mỗi cá nhân đều gắn liền với những câu chuyện dân gian.

Nổi bật lên trong tập thơ là các ký hiệu về con người với chủ điểm: cha mẹ và sự tiếp nối thế hệ. Con người trong thơ Trần Nam Phong không chỉ tồn tại dưới dạng các cá nhân mà luôn gắn liền với vai trò và trách nhiệm trong gia đình, cộng đồng. Người cha trong bài "Thưa cha" là biểu tượng của sự hy sinh và tình yêu thương thầm lặng:

Cha cày ruộng trên cánh đồng mây trắng

Chợt con chim khách về thăm.

Hình ảnh "cánh đồng mây trắng" không chỉ gợi lên sự cần mẫn của cha mà còn biểu đạt một không gian thiêng liêng, nơi người cha như hòa mình vào thiên nhiên, trở thành một phần của dòng chảy thời gian và ký ức.

Người mẹ trong bài "Mẹ ngoại ô" được tái hiện qua sự tần tảo và hy sinh:

Mẹ gánh cả buồn vui vào chợ Tỉnh

Bán buôn chi cái khó, cái nghèo.

Hành động "gánh buồn vui" không chỉ miêu tả công việc hàng ngày của mẹ mà còn mang ý nghĩa biểu tượng của sự hy sinh và mẹ là người lưu giữ và truyền tải những giá trị truyền thống.

Thiên nhiên trong thơ Trần Nam Phong không chỉ là bối cảnh mà còn là những biểu tượng mang ý nghĩa triết lý sâu sắc. Dòng sông, hình ảnh xuyên suốt tập thơ, được ký hiệu hóa như biểu tượng của sự sống, sự tiếp nối và sự bao dung:

Dòng sông hóa Người Dẫn Đường dân tộc

Mai vàng Đèo Ngang kết nhụy hai miền.

Dòng sông không chỉ đại diện cho thiên nhiên mà còn là nhân chứng lịch sử, nơi các thế hệ cha ông đã trải qua bao thăng trầm.

Hình ảnh mưa trong bài "Đi qua cơn mưa" vừa biểu thị một thực tại địa lý là nơi tác giả sinh ra và lớn lên vốn được được mệnh danh là “chảo lửa túi mưa” vừa là sự thanh lọc tâm hồn con người:

Mưa rút ruột trời

Chẳng lấp nổi đáy tham trần thế.

Mưa còn là biểu tượng của sự tái sinh vừa gợi lên sự thử thách của cuộc sống. Qua đó, thiên nhiên trong thơ không chỉ là một yếu tố của thế giới thực tại mà còn mang tính tâm linh, nơi con người tìm thấy sự an ủi và triết lý sống.

Ngoài các hình ảnh cụ thể, thơ Trần Nam Phong chứa đựng những suy tư triết học sâu sắc, được ký hiệu hóa qua các biểu tượng. Đó là những ký hiệu biểu hiện sự trầm tư của tác giả về tính vô thường của thế gian và những phẩm chất đạo đức thường hằng của con người.

Trong bài "Nhật ký tháng ba", tác giả bày tỏ sự trăn trở về ý nghĩa cuộc sống:

Đừng ảo tưởng cuộc đời là hạnh phúc;

Thân, tâm ta bao day dứt muộn phiền.

Những câu thơ này không chỉ phản ánh trạng thái cá nhân mà còn mở ra những tầng ý nghĩa phổ quát về bản chất của hạnh phúc và nỗi đau.

Ý thức hướng về cội nguồn, biết ơn tổ tiên cũng được thể hiện qua hình ảnh dòng sông trong bài "Thức dậy một dòng sông":

Ơn dòng sông chảy mạch nguồn nước Việt

Ơn tiền nhân vì Tổ quốc khơi dòng.

Dòng sông ở đây không chỉ là một thực thể tự nhiên mà còn là biểu tượng của sự bao dung và hòa giải, nơi những đau khổ và chia rẽ được hóa giải thành dòng chảy của sức mạnh đồng thuận, đoàn kết.

Tinh thần lạc quan là điểm sáng trong tập thơ của Trần Nam Phong, dù các bài thơ chứa đựng nhiều nỗi buồn và sự chiêm nghiệm. Hình ảnh "cánh buồm" trong bài  "Thức dậy một dòng sông" là biểu tượng của hy vọng:

Người chọn cánh buồm cùng bạn vượt sông.

Tinh thần vượt khó cũng xuất hiện trong bài "Khoảnh khắc tháng Chạp", nơi sự hy sinh được tái hiện qua hình ảnh kết hạt mùa màng:

Những mong đời mình không mang nghiệp ác

Lặng lẽ hoa kết hạt mùa màng.

Những câu thơ này không chỉ khẳng định sức mạnh của con người trước khó khăn mà còn khơi dậy niềm tin vào sự hướng thiện.

4. Thức dậy một dòng sông của Trần Nam Phong là một tập thơ khá phong phú về nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật, nơi các ký hiệu từ thiên nhiên, con người đến triết lý được sử dụng để truyền tải những giá trị nhân văn cao đẹp. Các biểu tượng trong tập thơ, nhất là những biểu tượng trung tâm như "sông," "làng quê," và "thời gian" không chỉ là những hình ảnh đơn thuần mà là những ký hiệu phức hợp, chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa. Qua hệ thống ký hiệu, biểu tượng đa nghĩa này, Trần Nam Phong đã xây dựng nên một không gian thơ vừa giàu cảm xúc cá nhân vừa sâu sắc về tư duy triết học và văn hóa. Tập thơ của anh vì thế không chỉ là hành trình của một tâm hồn nhạy cảm mà còn là hành trình khám phá bản sắc và ý nghĩa sống của con người Việt Nam trong dòng chảy thời gian và trong mỗi lát cắt không gian. Hơn thế, tập thơ còn là sự phản chiếu của một ký ức tập thể, giúp người đọc khám phá những giá trị văn hóa, triết lý và nhân sinh sâu sắc.

T.S