Dương Chấp Trung (1414 - 1469) quê ở làng Văn Thai, xã Sài xuyên, tổng Lạc Xuyên huyện Kỳ Hoa, nay là xã Cẩm Minh, huyện Cẩm Xuyên tỉnh Hà Tĩnh. Ông là con của võ tướng Dương Công Cứ - Tiến Sỹ võ (Tạo sỹ) được Vua ban Tráng hiến Đại vương Bàn thạch hầu, cai quản quân Cấm vệ của Triều đình nhà Lê.
Lúc còn nhỏ, Dương Chấp Trung theo cha ăn học ở kinh thành và nổi tiếng là người thông minh văn hay, võ giỏi, khôi ngô tuấn tú, được Hoàng thân nhà Lê yêu mến cho vào hầu Lê Nhân Tông ở cung Tiên đế khi vua còn nhỏ.
Khoa thi Mậu Thìn niên hiệu Thái Hòa 6 năm 1448 đời Lê Nhân Tông, ông thi đậu Đệ nhị giáp Tiến Sỹ (Hoàng Giáp). Sau khi thi đậu, ông được Vua ban giữ chức Tham chính thừa tuyên sứ, đại lý tự khanh, sau khi Lê Nhân Tông qua đời do Lê Nghi Dân sát hại để giành ngôi. Dưới thời Lê Thánh Tông, ông được thăng chức Đại lý tự khanh, thăng Hữu thị lang bộ hình,thăng Tả Thị lang. Ông là người được vua và triều đình nhà Lê yêu mến và kính trọng.
Khoa thi Kỷ Sửu niên hiệu Quang Thuận (1469) do Vua chủ trì, thân hành ra văn sách hỏi về đạo trị nước để chọn hiền tài. Ông được vua chọn làm Giám thí khoa thi Hội, lúc này ông đang dự cương vị Hình bộ Hữu thị lang, sau được thăng Tả thị lang. Ông là người thông minh cương trực thẳng thắn có nhiều đóng góp với triều đình, thường xuyên ở bên cạnh Vua làm tham chính được Vua tin yêu. Ông có tên tại bia số 02 hai,hàng thứ 07 ở Quốc Tử Giám, Hà Nội.
Hồi đó, quân Chiêm thành thường hay quấy phá xâm chiếm nước Đại Việt từ sông Lam trở vào. Nhiều lần, ông được cử làm tướng (Đô đốc) cầm quân đi dẹp giặc ở miền thượng du ở Kỳ Hoa (bao gồm cả Kỳ Anh và Cẩm xuyên bây giờ), Đây là vùng núi rừng đại ngàn rậm rạp nhiều thú dữ, kéo dài từ chân Đèo Ngang ra đến động Choác và vùng núi Vàng Vang về đến vùng Hương Ẩm, xã Cẩm Mỹ ngày nay. Hồi đó, các cuộc quấy phá đánh chiếm của Chiêm thành đều dựa vào đường thủy và đường thượng đạo giáp núi. Một hôm, trước thế giặc quá mạnh, quân lính lại ít, ông vừa nghi binh vừa rút lui vào rừng để bảo toàn lực lượng. Bọn giặc tưởng ông thua, liền cho quân truy lùng để bắt sống. Hôm đó, trời cũng đã chạng vạng tối, tự dưng mưa to, gió lớn, sấm sét đùng đùng. Bỗng nhiên, có một con cáo trắng từ lùm cây rậm rạp nhảy ra bãi đất trống nhảy vờn.Thấy vậy, bọn giặc tưởng Dương Chấp Trung đã hóa phép tàng hình hóa ra con cáo trắng để thoát thân, liền hò nhau đuổi bắt bằng được. Nhân lúc đó, Dương Chấp Trung đã bí mật nhanh chóng rút về nơi đóng quân an toàn. Bọn giặc một phen mừng hụt, mệt bở hơi tai nhưng không bắt được cáo trắng và cũng chẳng thấy tăm hơi cáo trắng đâu nữa. Truyền thuyết gọi đó là Thần Núi, thần Bạch Y”. Chỗ Cáo trắng xuất hiện để giải nguy cho Hoàng Giáp và quân lính của Ngài, chính là nơi mà ngày nay còn Đền thờ Ngài và miếu thờ thần Bạch Y ở xã Cẩm Mỹ huyện Cẩm Xuyên tỉnh Hà Tĩnh.
Thần vị nơi Đền thờ Ngài còn ghi là:
“ Lê Triều Tiến sỹ Binh Bộ tả, hữu thị lang Dương Tướng công, Thượng đẳng thần”.
Thần vị thờ Thần Bạch Y còn ghi:
“ Bạch Y hộ quốc, bão dân, trợ lực Đại vương, gia tăng Dực bảo trung hưng thần quốc”
Ở Đền thờ Bạch Y trước đây có 4 câu đối, mỗi vế có 5 chữ nhưng vì bị thời gian mưa, nắng bào mòn nay không đọc được nữa. Theo các cụ cao niên truyền lại, chỉ còn nhớ được hai câu như sau:
“ Sinh tiền vị Danh tướng,
Tử hậu hiển linh thần”
Nghĩa là :
“ Lúc sống một vị tướng tài,
lúc về Tây trúc hồn Ngài rất thiêng”.
Ông là người có nhiều đóng góp đối với triều đình nhà Lê về các kế sách được Vua và triều đình quí trọng. Ông mất lúc mới 56 tuổi được triều đình nhà Lê thương tiếc cho xây dựng đền thờ tại làng Văn thai xã Sài Xuyên,huyện Kỳ Hoa (nay là thôn một xã Cẩm Minh huyện Cẩm Xuyên tỉnh Hà Tĩnh). Đã trải qua hơn 600 năm nhưng hiện nay vẫn còn dấu tích của công trình. Đền thờ được xây dựng trên diện tích ba mẫu đất gồm có:Thượng điện,Trung điện, Hạ điện hiện còn hai cột nanh to cao trước cổng vào đền thờ. Rải rác trong khu đất của đền còn có nhiều viên đá ong, đá tảng to dùng để kê cột đền, từ ngoài vào còn 4 cột Thiên đài có ghi 4 câu đối còn đọc được là :
“ Văn vận hanh gia sinh thị quận,
Thai phong sảng khái giáng duy thần”.
(Nghĩa là làng Văn thai này đã sinh ra người tài)
“Định quốc cần lao tuân chỉ trụ,
Lịch Triều ban tặng bí long văn”.
(Nghĩa là: Người đã có công với nước,
Triều đình ban tặng bốn câu đối này).
Phía ngoài đường vào Đền còn có cây đa cổ thụ được trồng từ khi triều đình cho xây đền thờ, tính đến nay đã hơn sáu trăm năm tuổi. Được nhân dân ở vùng đó coi là cây đa linh thiêng, không ai dám chặt phá.
Tương truyền ở trong Đền có nhiều bức hoành phi và câu đối của triều đình ban tặng rất đẹp và có nhiều hòm sắc Vua ban cho ông khi đang làm quan. Nhưng do thời gian không được chăm sóc bảo quản, tôn tạo lại, do thiên nhiên, do chiến tranh và con người tàn phá bây giờ chỉ còn lại dấu tích. Ngày xưa những người có công với nước khi mất ngoài việc xây dựng đền Đài, Lăng tẩm còn được chia cho hàng chục, hàng trăm mẫu ruộng tùy từng chức quan để giao cho xã và dòng họ canh tác để lấy hoa lợi cúng tế và sửa chữa nơi thờ tự .Ở xã Cẩm Minh còn có vùng đất gọi là đồng ông Nghè (Vì Tiến sỹ gọi là ông Nghè). Nói về Danh thần Tiến sỹ Dương Chấp Trung đang còn nhiều huyền thoại chưa tiếp cận được. Năm 2012 để tưởng nhớ công lao của ông đối với đất nước và tấm gương tiêu biểu về học hành khoa bảng của quê hương Cẩm Xuyên tỉnh Hà Tĩnh và dòng họ để cho con cháu noi theo. Hội đồng dòng Tộc họ Dương tỉnh Hà Tĩnh đã vận động con cháu đóng góp xây dựng lại một cái Am để làm nơi cho con cháu các nơi về thắp hương thờ tự ông. Mong muốn của Hội đồng dòng tộc là lãnh đạo của quê hương bản quán xã Cẩm Minh và con cháu có trách nhiệm cung cấp thêm tư liệu về Danh thần Tiến sỹ Dương Chấp Trung và có những đóng góp công đức xứng đáng để phục hồi lại nơi thờ tự ông - một vị danh thần thời Hậu Lê đã đi vào lịch sử Dân tộc và tri thức của nhân loại. Nếu không được nhà nước cho tôn tạo lại cùng sự đóng góp của con cháu thì những Danh thần Tiến sỹ những người con của quê hương, dòng họ đã có công khai phá xây dựng và bảo vệ Đất nước, những tấm gương về học hành khoa bảng để cho con cháu muôn đời noi theo sẽ không còn nữa. Đây là công trình quý giá của một danh thần,người con của quê hương Hà Tĩnh, chúng tôi đề nghị các cấp,các ngành cần cho tôn tạo lại.
Am thờ Hoàng giáp Tiến sĩ Dương Chấp Trung ở Cẩm Minh, Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh
Dương Hữu Giáo
( Phó Chủ tịch Hội đồng dòng tộc họ Dương tỉnh Hà Tĩnh)