Vào ngày 11 tháng 6 năm 1924, vua Khải Định đã ban hành đạo dụ xây dựng Trung tâm tỉnh Hà Tĩnh thành đô thị, nội dung chính như sau^[1]:

Trẫm, Đại hoàng đế An Nam,

Xem xét việc cần thiết để đem lại cho khu trung tâm Hà Tĩnh thuộc tỉnh lỵ Hà Tĩnh, nơi tầm quan trọng ngày càng tăng lên, phương tiện để thực hiện các công trình vệ sinh và làm đẹp cần thiết nhằm nâng cao phúc lợi cho dân và cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc định cư của các công dân Pháp.

Trung tâm Hà Tĩnh sẽ được xây dựng thành đô thị. Trung tâm đô thị này sẽ được giới hạn bởi:

Ở phía Bắc: Đường thẳng từ lò mổ đến nghĩa địa của người Hoa. Đường thẳng từ nghĩa địa của người Hoa đến khu mộ nhà sư nằm gần giao lộ của đường Hộ Độ với đường bắt đầu từ nghĩa địa của người Hoa nối với đường Hộ Độ.

Đường thẳng từ khu mộ nhà sư tại giao lộ của Đường Thuộc địa số 1 với đường đi Truông Bát.

Ở phía Tây: Đường Thuộc địa số 1.

Về phía Nam: Đường thẳng từ giao lộ với đường Thuộc địa số 1 và đường xuyên qua trung tâm đô thị đi qua Nhà Thương cho tới Chùa Cam^[2].

Đường thẳng từ chùa đến lò mổ.

Khu vực nội thành không thuộc trung tâm đô thị.

Một Ủy ban bao gồm Công sứ tỉnh Hà Tĩnh và các quan lại địa phương sẽ xác định các khu đất có thể bị trưng dụng.

Nếu đất đai thuộc sở hữu của cư dân có tính chất kế thừa và đã sử dụng liên tục từ lâu thì chủ sở hữu sẽ được xác nhận quyền lợi của mình.

Đồng thời dành riêng đất dùng cho các dịch vụ công cộng, chùa và đền, đất thuộc phạm vi công cộng, bến cảng, đường cao tốc, đất quân sự.

Nghị định của Toàn quyền sẽ xác định số lượng và tỷ lệ các loại thuế địa phương khác nhau phải trả đối với tất cả cư dân khu trung tâm và được coi là cần thiết để đảm bảo sự phát triển của đô thị…

Như vậy, sau 93 năm thành lập tỉnh Hà Tĩnh (từ năm 1831 đến năm 1924), tỉnh Hà Tĩnh đã có một đô thị đúng nghĩa. Lúc này, vùng nội đô thị Hà Tĩnh được chia thành 8 khu phố, gồm: Tiền Môn, Tả Môn, Hữu Môn, Hậu Môn, Nam Ngạn, Hoàn Thị, Tân Giang và Tịnh Trung^[3].

So với Thành Hà Tĩnh trước đó, không gian của đô thị Hà Tĩnh đã có sự thay đổi, mở rộng hơn, các khu phố được đặt tên theo cách gọi của phương Tây. Tuy vậy, từ năm 1924 - 1945, thị xã Hà Tĩnh chưa phải là một cấp hành chính, dù lúc này có các cơ quan của bộ máy cai trị đóng trên địa bàn như Công sứ, Chánh Thanh tra, Bang tá, Sở Mật thám, Sở Thú y, Sở Thủy lâm, Sở Thuế quan, Ngân hàng tín dụng…

Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, thị xã Hà Tĩnh được nâng lên thành đơn vị hành chính ngang cấp huyện, trực thuộc tỉnh.

Từ năm 1948 đến năm 1957, thị xã Hà Tĩnh không trực thuộc tỉnh mà là một đơn vị hành chính cấp xã, thuộc huyện Thạch Hà. Ngày 21/11/1957, Chính phủ ban hành Nghị định số 564-TTg tái thiết thị xã Hà Tĩnh, nâng lên thành đơn vị hành chính cấp huyện, trực thuộc tỉnh Hà Tĩnh.

Tháng 4/1960, Đảng bộ Thị xã Hà Tĩnh được thành lập và tổ chức Đại hội lần thứ Nhất. Lúc này, thị xã có 4 đường phố là: Phan Đình Phùng, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Danh Dương và Cao Thắng; có 3 xóm là Thành Đông (Nam Ngạn, Tân Giang, Tả Môn), Đồng Quế và Xã Tắc. Cũng trong năm 1960, thị xã Hà Tĩnh thành lập thêm phố Tân Bình; sáp nhập thêm Liên Bình (Thạch Quý), Phú Lạc (Thạch Phú)^[4].

Từ năm 1960 - 1975, dù trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh nhưng thị xã Hà Tĩnh vẫn được mở rộng dần, các phố cũ được thay bằng những tên phố mới là Trần Thị Hường, Lâm Phước Thọ, Đồng Vinh, Lê Bình, Thành Đông, Trần Đức Vịnh.

Sau ngày đất nước thống nhất, thực hiện Nghị quyết số 245-NQ/TW ngày 20/9/1975 của Bộ Chính trị, hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh sáp nhập thành tỉnh Nghệ Tĩnh. Thị xã Hà Tĩnh lúc này không còn là tỉnh lỵ nữa nhưng vẫn là đơn vị hành chính ngang cấp huyện.

Sau 16 năm hợp nhất, đến tháng 8/1991, tỉnh Nghệ Tĩnh lại chia tách thành hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh như cũ. Thị xã Hà Tĩnh trở lại là tỉnh lỵ của tỉnh Hà Tĩnh.

Sau 15 năm kiến thiết, xây dựng với rất nhiều nỗ lực, tâm huyết của các thế hệ lãnh đạo tỉnh và lãnh đạo thị xã Hà Tĩnh, đến ngày 19/7/2006, Bộ Xây dựng đã có Quyết định số 1048/QĐ-BXD công nhận thị xã Hà Tĩnh là đô thị loại III. Và cũng chỉ chưa đầy một năm sau, ngày 28/5/2007, Chính phủ đã có Nghị định số 89/2007/NĐ-CP thành lập Thành phố Hà Tĩnh trực thuộc tỉnh Hà Tĩnh. Theo Nghị định, Thành phố Hà Tĩnh có 16 đơn vị hành chính trực thuộc, gồm 10 phường 6 xã.

Ngày 13/02/2019, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 175/QĐ-TTg công nhận Thành phố Hà Tĩnh là đô thị loại II trực thuộc tỉnh Hà Tĩnh. Ngày 21/11/2019, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 819/NQ-UBTVQH14 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã thuộc tỉnh Hà Tĩnh. Theo Nghị quyết, toàn bộ diện tích và dân số của hai xã Thạch Đồng và Thạch Môn sáp nhập thành xã Đồng Môn; thành phố Hà Tĩnh thời điểm này có 15 đơn vị hành chính gồm 10 phường và 5 xã.

Ngày 14/11/2024, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XV thông qua Nghị quyết số 1283/NQ-UBTVQH15 về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã của tỉnh Hà Tĩnh giai đoạn 2023 - 2025. Theo đó, điều chỉnh một phần diện tích tự nhiên và dân số của huyện Thạch Hà, huyện Cẩm Xuyên và huyện Lộc Hà để nhập vào thành phố Hà Tĩnh. Theo Nghị quyết, thành phố Hà Tĩnh đã được mở rộng, có 27 đơn vị hành chính trực thuộc, gồm 12 phường là Bắc Hà, Đại Nài, Đồng Môn, Hà Huy Tập, Nam Hà, Tân Giang, Thạch Hạ, Thạch Hưng, Thạch Trung, Thạch Quý, Trần Phú, Văn Yên; có 15 xã là: Cẩm Bình, Cẩm Vịnh, Đỉnh Bàn, Hộ Độ, Tân Lâm Hương, Thạch Bình, Thạch Đài, Thạch Hải, Thạch Hội, Thạch Khê, Thạch Lạc, Thạch Thắng, Thạch Trị, Thạch Văn, Tượng Sơn.

Hà Tĩnh một góc nhìn - Ảnh: Nguyễn Thanh Hải

Ngày 05/12/2024, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định số 1515/QĐ-TTg công nhận thành phố Hà Tĩnh mở rộng đạt các tiêu chí đô thị loại II.

Tháng 6/2025, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước, thành phố Hà Tĩnh được chia thành 3 phường là Thành Sen, Trần Phú, Hà Huy Tập, cùng 4 xã là Thạch Khê, Thạch Lạc, Đồng Tiến và Cẩm Bình.

Trải qua đúng 101 năm tồn tại, từ một đô thị nhỏ bé trước đây, thành phố Hà Tĩnh ngày nay đã có sự phát triển vượt bậc. Chỉ riêng trong năm 2024, nhiệm vụ kinh tế - xã hội thành phố đã dành kết quả toàn diện, thực hiện đạt và vượt 25/26 chỉ tiêu kinh tế xã hội theo Nghị quyết của HĐND thành phố. Tốc độ tăng trưởng giá trị sản phẩm đạt 12,45%; giá trị sản phẩm các ngành kinh tế đều tăng, thu ngân sách vượt kế hoạch giao. Thành phố tập trung đẩy nhanh triển khai các nhiệm vụ chiến lược, quan trọng như: mở rộng địa giới hành chính; điều chỉnh quy hoạch chung thành phố, hoàn thành các quy hoạch phân khu, triển khai các hạ tầng giao thông chiến lược, Dự án Hạ tầng ưu tiên và phát triển đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu thành phố Hà Tĩnh (vốn vay ADB), nâng cao các tiêu chí đô thị loại II, dự án chỉnh trang hạ tầng vỉa hè, ngầm hóa cáp điện và viễn thông tuyến đường Quốc lộ 1A từ Cầu Cày đến Cầu Phủ, đẩy nhanh tiến độ các công trình chỉnh trang đô thị, thoát nước thành phố; văn hóa - xã hội tiếp tục phát triển, giáo dục dẫn đầu toàn tỉnh về chất lượng đại trà cũng như học sinh giỏi; An sinh xã hội, chăm sóc sức khỏe nhân dân được quan tâm. Quốc phòng, an ninh được giữ vững.

Có thể thấy rằng, ngày nay không gian thành phố đã được mở rộng, bộ mặt đô thị hoàn toàn đổi khác, các tuyến phố được nâng cấp; nhiều Khu đô thị được xây dựng mới, nhiều công trình văn hóa - lịch sử được xây dựng khang trang như Văn miếu Hà Tĩnh, Khu lưu niệm Bác Hồ về thăm Hà Tĩnh…, trụ sở của các cơ quan, đơn vị, trường học… ngày càng hiện đại; cảnh quan, môi trường xanh, sạch, đẹp... Chính quyền đô thị được vận hành chuyên nghiệp, đồng bộ, hiệu quả. Đời sống mọi mặt của người dân được nâng cao. Đảng bộ và Nhân dân Thành phố Hà Tĩnh qua các thời kỳ đã chung sức, đồng lòng, xây dựng nên một thành phố năng động, sáng tạo, căng tràn sức sống, tình người thủy chung, sắt son.

Từ ngày 01 tháng 7 năm 2025, đơn vị hành chính “thành phố Hà Tĩnh” sẽ không còn nữa, nhưng chắc chắn những hình ảnh tươi đẹp, những kỷ niệm thân thương, cùng với tên gọi thân thiết “thị xã Hà Tĩnh”, “thành phố Hà Tĩnh” sẽ vẫn in đậm mãi trong ký ức của mỗi người dân thành phố Hà Tĩnh thân yêu, tạo động lực để xây dựng quê hương, đất nước trong hành trình phát triển mới./.

N.T.L

________________

[1]. Đạo dự này được Toàn quyền Đông Dương chuẩn y ngày 30/7/1924.

[2]. Chùa Cảm Sơn.

[3]. Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố Hà Tĩnh, Lịch sử Đảng bộ thành phố Hà Tĩnh (1930 – 2000), Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2015, tr.15.

[4]. Ban Chấp hành Đảng bộ thành phố Hà Tĩnh, Lịch sử Đảng bộ thành phố Hà Tĩnh (1930 – 2000), Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2015, tr.119.