Hoàng hậu Ngọc Trần tên thật là Phạm Thị Ngọc Trần, sinh năm 1386, tại huyện Lôi Dương (nay là huyện Thọ Xuân), tỉnh Thanh Hóa, từ trần ngày 24/3/1425. Bà là một liệt nữ trung hiếu vẹn toàn, tận tụy, cùng Bình Định Vương Lê Lợi đánh thắng giặc Minh thống nhất giang sơn đất nước.

Theo sử sách ghi lại, năm 1425, Lê Lợi cùng nghĩa quân vây thành Nghệ An, tiến đánh thành Trào Khẩu. Quân doanh của Lê Lợi tạm đóng cạnh đền thờ thần Phổ Hộ bên bờ sông Lam thuộc làng Trào Khẩu, huyện Hưng Nguyên, Nghệ An. Đêm hôm đó, Lê Lợi chiêm bao thấy một vị thần báo mộng rằng “Tướng quân hãy nhường cho ta một người thiếp, ta hứa phù hộ tướng quân đánh thắng giặc, giữ vững nghiệp đế”.
Sáng sớm hôm sau, Lê Lợi cho gọi các bà vợ của mình đến hỏi rằng: “Trong các phi có ai chịu đi làm vợ thủy thần không? Sau này khi thống nhất sơn hà ta sẽ lập con của phi đó làm thiên tử”. Các bà phi đều im lặng, không nói gì. Chỉ có bà Ngọc Trần khảng khái quỳ thưa: “Nếu vì nghiệp lớn của Minh Công thì thiếp tự nguyện xả thân, ngày sau xin Minh Công giữ lời hứa, chớ phụ con thiếp”.
 Nhà vua thương cảm, khen ngợi. Trước các bà vợ và cận thần, ta xin làm đúng lời hứa. Rồi Lê Lợi truyền cho lập đàn làm lễ tế thần, đó là ngày 24 tháng 3 năm 1425. Lúc này bà Ngọc Trần đang ẵm bế đứa con vừa mới lên 3 tuổi là Nguyên Long. Gạt nước mắt trao con cho người hầu, rồi bà đứng lên làm vật tế thần. Một trận cuồng phong nổi lên bà đã tự nguyện gieo mình xuống dòng sông Rum (sông Lam) hiến thân cho Thủy thần, hy sinh tính mệnh vì dân, vì nước. Sau khi bà Ngọc Trần hiến thân cho thủy thần, nghĩa quân của Lê Lợi liên tiếp dành thắng lợi, đánh đuổi giặc Minh ra khỏi bờ cõi, giang sơn thu về một mối, Lê Lợi lên ngôi Hoàng đế. Ông cho đưa thi hài về quê nhà an táng. Trên đường đi khi đến làng Thịnh Mỹ thì trời đã tối, không kịp qua sông, phải đặt linh cữu ở đây qua đêm. Sáng hôm sau, mọi người ngạc nhiên vì một chuyện kỳ lạ. Đó là nơi đặt linh cữu của bà Ngọc Trần, Mối đã đùn thành một đống đất cao như một nấm mồ. Mọi người đều nghĩ về sự hiển linh của bà, là bà muốn an nghỉ tại đây. Lê Lợi truyền cho lập đền thờ tại đây: Núi Na, Làng Quả Phẩm, nay là xã Xuân Lam, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh.

Năm 1428, sau khi lên ngôi Hoàng đế, để đền đáp công ơn của bà, Vua Lê Thái Tổ (tức Lê Lợi) đã lập con trai của bà là Lê Nguyên Long lên kế vị, lấy hiệu là Lê Thái Tông.

Tháng 6 năm Giáp Dần 1434, Vua Lê Thái Tông truy tôn mẹ làm Cung từ Quốc Thái Mẫu, thờ ở Thái miếu. Tháng 2 năm Đinh Tỵ 1437, bà được truy tôn làm Cung từ Quang phục Quốc Thái Mẫu. Tháng 12 cùng năm, bà được truy tôn làm Hoàng Thái Hậu.

Đền thờ Phạm Thị Ngọc Trần xây dựng theo kiểu kiến trúc “Tiền Am hậu Miếu”. Năm 2005, đền thờ được UBND tỉnh Hà Tĩnh công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh theo Quyết định số 1592-QĐ/UB-VX ngày 08/8/2005.

Hằng năm, vào dịp 24/3 (âm lịch), chính quyền và Nhân dân địa phương trang trọng tổ chức lễ giỗ Hoàng hậu Ngọc Trần theo nghi thức cổ truyền của dân tộc nhằm tưởng niệm bà Phạm Thị Ngọc Trần người đã có công lớn vì dân, vì nước, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cầu cho Quốc thái dân an. Quy mô lễ giỗ được chính quyền địa phương và Nhân dân tổ chức long trọng, ý nghĩa bao gồm phần hội và phần lễ.

Phần hội trước ngày giỗ Hoàng hậu Ngọc Trần được tổ chức các hoạt động văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao truyền thống như kéo co, đánh bóng… và các trò chơi văn nghệ dân gian sắc bùa, chầu văn, Dân ca Ví Giặm… nhằm thu hút đông đảo người dân trong và ngoài xã tham gia. Về phần lễ thường được tổ chức vào ngày 24/3 âm lịch hàng năm theo nghi lễ truyền thống trang nghiêm.

Riêng năm 2025, các hoạt động lễ hội đền thờ hoàng hậu Ngọc Trần sẽ được diễn ra từ ngày 16/4 đến ngày 21/4/2025 (từ 19/3 đến ngày 24/3 - Âm lịch). Bao gồm các hoạt động chính: Tổ chức giải bóng chuyền nữ toàn huyện diễn ra ngày 16/4 và 17/4/2025 (tức ngày 19/3 -20/3 âm lịch); tổ chức Giao lưu thực hành tín ngưỡng thờ mẫu dự kiến khai mạc ngày 18/4/2025 (tức ngày 21/3 âm lịch); tổ chức hội thi gói bánh chưng truyền thống diễn ra vào ngày 19/4/2025 (tức ngày 22/3 âm lịch); tổ chức giải kéo co các thôn trên địa bàn xã Xuân Lam diễn ra vào ngày 19/4/2025 (tức ngày 22/3 âm lịch); tổ chức lễ rước Thánh Mẫu Phạm Thị Ngọc Trần diễn ra vào ngày 20/4/2025 (tức ngày 23/3 âm lịch); chương trình văn nghệ và tổ chức lễ giỗ Thánh Mẫu diễn ra vào ngày 21/4/2025 (tức ngày 24/3 âm lịch).

Lễ hội đền thờ Phạm Thị Ngọc Trần nhằm khơi dậy tình yêu quê hương, đất nước, lòng tự hào dân tộc. Góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, đặc biệt là bảo tồn các giá trị văn hóa của các lễ hội truyền thống trên địa bàn. Tăng cường công tác quảng bá hình ảnh của huyện Nghi Xuân qua đây nhằm thúc đẩy sự phát triển ngành du lịch văn hóa tâm linh.

Nguyễn Nga