Nhà điêu khắc ĐIỀM PHÙNG THỊ
(1920-2002)
 

Tên thật là Phùng Thị Cúc
Sinhngày 18 tháng 8 năm 1920
Quê nội bà ở xã Bùi Xá, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh; sinh tại làng Châu Ê, xã Thủy Bằng, ven đô Huế.
Trình độ chuyên môn:
-  Viện sĩ Thông tấn Viện Hàn lâm Khoa học, Văn học và Nghệ thuật châu Âu.
-  Tiến sĩ nha khoa , Nhà điêu khắc
Vài nét về tiểu sử và quá trình hoạt động:
            Mồ côi mẹ từ lúc 3 tuổi, bà theo cha sống ở Tây Nguyên. 6 tuổi đã theo cha sống khắp các tỉnh vùng cao nguyên trung phần ròng rã 9 năm, rồi mới về Huế học tiểu học.Năm 1946, tốt nghiệp nha khoa tại trường Đại học Y khoa Hà Nội khóa đầu tiên của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Toàn quốc kháng chiến, bà ra vùng tự do phục vụ cho cách mạng. Vì một cơn bạo bệnh, Phùng Thị Cúc được đưa sang Pháp điều trị.Tại Pháp, sau khi khỏi bệnh, Phùng Thị Cúc tiếp tục họcvà năm 1954, bà bảo vệ luận án tiến sĩ nha khoa tại Pháp.Từ đây,Phùng Thị Cúc đã kết hôn với người đồng nghiệp (ông Bửu Điềm). Tên Điềm Phùng Thị ra đời từ đó. Mãi đến năm 30 tuổi, bà mới đến với nghệ thuật điêu khắc. Vào năm 46 tuổi, bà có cuộc triển lãmđầu tiên và đón nhận nồng hậu của công chúng Pháp đã khiến bà trở thành nhà điêu khắc nổi tiếng.
            Rồi liên tục sau đó là hàng chục cuộc triển lãm quy mô của Điềm Phùng Thị được tổ chức khắp nước Pháp và Đức, Ý, Đan Mạch, Thụy Sĩ... 36 tượng đài của bà được đặt khắp lãnh thổ nước Pháp. Tên tuổi của Điềm Phùng Thị đã nổi danh khắp châu Âu. Giáo sư Mady Ménier - Đại học Paris I đã nhận xét hết sức tâm huyết về Điềm Phùng Thị: ... Lần đầu tiên không cầu kỳ chuộng lạ hương xa, một nhà tạc tượng - trong số biết bao nhà tạc tượng từ Viễn Đông đến Paris - giành được chỗ đứng cho châu Á ngay trong lòng ngành điêu khắc rất hiện đại của Paris... Sự đơn giản hóa cao độ và tinh tế các hình thể, hiếm có tinh khiết, đan xen nhau, đã trực tiếp dự báo rõ rệt đặc điểm sau này của nghệ thuật Điềm Phùng Thị, một phong cách sáng tạo độc đáo.... Cái độc đáo riêng biệt của Điềm Phùng Thị là việc bà sáng tạo ra một nghệ thuật điêu khắc trên cơ sở lắp ghép và biến tấu 7 mô-đun. Nhà phê bình nghệ thuật Ray Mond Cogniat gọi là mẫu tự. Còn giáo sư Trần Văn Khê thì gọi là 7 nốt nhạc. 7 chữ cái ấy tiền thân là những mẫu gỗ thừa mà người ta vứt đi trong xưởng mỹ thuật của trường nghệ thuật thực hành. Những mẫu gỗ thừa hình vuông, chữ nhật, hình thang... ngẫu nhiên, nhưng là cả một thế giới hình tượng hết sức sinh động qua con mắt của Điềm Phùng Thị. Từ trong đống những mẫu vụn ấy, bà đã chọn ra được 10 ký hiệu, rồi qua quá trình tiến hóa dưới bàn tay khéo léo và tài hoa của Điềm Phùng Thị, bảng mẫu tự ấy đã cô đọng lại với 7 chữ cái. Từ hình người chấp tay, thêm vào mấy mô-đun thành một ông quan, xoay qua xoay lại thành người phụ nữ, lật ngược, lật xuôi thành bông hoa... Với 7 chữ cái độc đáo đó, Điềm Phùng Thị đã lắp ghép, đã biến hóa thành muôn vànhình tượng: Thành một thế giớiĐiềm Phùng Thị đậm đặc phong vị và triết lý phương Đông...
            Năm 1991, bà cùng với Ziao Wou Ki - họa sĩ trừu tượng nổi tiếng người Trung Quốc, là 2nghệ sĩ được đứng vào danh sách những tài năng lớn của nghệ thuật thế kỷ XX trong từ điển Larousse. Năm 1992, Điềm Phùng Thị được bầu làm Viện sĩ Thông tấn Viện Hàn lâm khoa học, văn học và nghệ thuật châu Âu.
            Những năm cuối đời, bà về nước nhiều lần và tổ chức các cuộc triển lãm tại thủ đô Hà Nội, Huế, TP HCM. Tháng 2-1994, nhà trưng bày nghệ thuật Điềm Phùng Thị (với 175 tác phẩm) đã khánh thành tại biệt thự số 1 - Phan Bội Châu - Huế. Giới văn nghệ sĩ trong nước đã xem đó là một sự kiện trọng đại của nghệ thuật Việt Nam. Như đoán trước ngày ra đi, ở tuổi 81, bà công bố tặng toàn bộ tài sản nghệ thuật của mình cho thành phố Huế.Ngày 19 tháng 1 tháng 2002, mất tại Thừa Thiên - Huế.
Điềm Phùng Thị là một tên tuổi lớn của nền điêu khắc thế giới, từng được ghi danh trong Từ điển LaRousse: Nghệ thuật thế kỷ XX; một nhà danh họa trong nghệ thuật điêu khắc, Viện sĩ Thông tấn Viện Hàn lâm Khoa học, Văn học và Nghệ thuật châu Âu.
Một số tác phẩm của Điềm Phùng Thị:

 

Alphabet và trò chơi hình học của Điềm Phùng Thị
 

(Nữ điêu khắc Điềm Phùng Thị bên cạnh tác phẩm của mình năm 1967)
Nhiều người ví Điềm Phùng Thị, nhà điêu khắc nổi tiếng nhất Việt Nam thế kỷ XX, người đã được ghi danh trong từ điển Larrouss là "chiếc cầu nối "Đông Tây trong một cuộc hội thoại siêu ngôn ngữ.
Con đường sáng tạo của Điềm Phùng Thị tất nhiên, không thể chỉ nói đến thế giới ngôn ngữ 7 mẫu tự, mặc dù đó chính là điều đã làm nên sự khác biệt giữa chị với ngôn ngữ tạo hình nói chung. Khởi điểm ở chặng đường đầu tiên, Điềm Phùng Thị lựa chọn cho mình góc nhìn đậm chất nữ tính. Nếu hiểu theo nghĩa tương đối, cách nhìn này ít nhiều đã có những dấu ấn riêng, khẳng định tài năng điêu khắc của Điềm Phùng Thị trong mảng sáng tác thứ nhất. Ở mảng này, quan điểm thẩm mỹ về sự hài hòa, gợi cảm từ thân thể người phụ nữ, cảm thức tươi mát, trinh nguyên và tinh tế được thể hiện bằng các hình thể đã đơn giản hóa đến mức cao độ, dự báo một phong cách mang tinh thần trừu tượng với những khái niệm tính siêu việt. Nhưng khối hình và đường nét uyển chuyển mềm mại, chủ yếu mô phỏng các hình tượng thường thấy trong đời sống hay đề tài chân dung như nét môi cong trong "Chân dung người bạn" (đất nung) bí ẩn tựa nụ cười nàng MonaLisa thời Phục hưng hay chất đồng đen "Trầm tư", "Trái đất" (đồng), dáng "Cau trầu " (đất nung) phồn thực và đôi chỗ có sự cường điêụ hóa... đều ẩn chứa sự nhạy cảm diêụ kỳ, phảng phất nét huyền bí Đông phương. Âm vang của sự huyền bí ấy như một cội nguồn căn nguyên ăn sâu trong tiềm thức và đi vào những tiết tấu hình thể, ký thác trong tư duy của Điềm Phùng Thị, để dẫu có đi xa đất nước, những hình thể tinh túy chắt lọc đến mức cô đọng vẫn giúp chị khái quát thành những "thành tố đơn giản, dễ làm, tránh được nguy cơ biến dạng" (lời tự bạch của Điềm Phùng Thị), là những mẫu tự alphabet trong mảng sáng tác thứ hai.
             Mảng sáng tác thứ hai, thế giới được gọi tên bằng "ngôn ngữ Điềm Phùng Thị" không phải là kết quả của sự tìm tòi may mắn ngẫu nhiên. Từ chất dân gian hồn nhiên rất Việt Nam trong "Ra trận vác vợ theo" (đồng - 1963) hay những tác phẩm có dáng vẻ kỷ hà hoang sơ của nghệ thuật phương Tây cổ đại như " Thần Điểu" (đá - 1968) đến các tác phẩm gần chất hiện đại như "Người đàn bà Nhật Bản" (đồng đánh bóng - 1963) đã thấy sự manh nha những hình khối, tiền đề cho sự ra đời các mẫu tự hay cách sắp xếp không gian của Điềm Phùng Thị. Ở đây, để làm nổi bật cấu trúc alphabet trong trò chơi hình học của nhà điêu khắc, người viết chỉ xin phác thảo sơ lược một vài đặc điểm nhỏ vốn đã tựu thành phong cách sáng tác của chị.
 

Phải khẳng định các tác phẩm của Điềm Phùng Thị phần lớn được lắp ghép theo những cấu trúc cơ bản của design thị giác. Chính điều này cũng đã khiến R. Congiat, nhà phê bình mỹ thuật Pháp phát biểu trên tờ "Le Figaro" nhân dịp triển lãm đầu tiên của Điềm Phùng Thị là "các tác phẩm của chị mang giá trị thần bí của nghệ thuật đồ họa...". Nếu như "Thủy thần" (đồng) là những modul được sắp đặt theo một trật tự tuyến tính tạo nên những lớp sóng đều đặn của chuyển động hình khối thì "Chi tiết tường sinh động" (nhựa tổng hợp và bê tông) lại là những mẫu tự được nối kết theo mạng, tạo ra hiệu quả thẩm mỹ từ những xâu chuỗi hình khối và chất liệu tưởng chừng khô cứng. Tương tự như vậy, các quy luật sắp xếp modul theo nhóm, tập trung hay lối tiệm biến, khai thác vai trò của ánh sáng và hiệu quả lực thị giác đều giúp cho những "chữ cái" cất lên tiếng tư duy của tác giả.

             Tiếng nói các mẫu tự alphabet làm nên thế giới Điềm Phùng Thị cũng có sự góp phần đáng kể của chất liệu. Từ mảng sáng tác thứ nhất đến mảng sáng tác thứ hai, Điềm Phùng Thị thể nghiệm nhiều chất liệu để từ đó thường xuyên sử dụng kết hợp một cách khéo léo các chất bề mặt với nhau, nhấn mạnh những ấn tượng, điểm nhấn trung tâm trong một mô hình tác phẩm. Ở những tác phẩm sử dụng một chất liệu như "Chắp tay" (chì gò), "Chim đại bàng" (gỗ sơn đen) hay các tác phẩm dùng kết hợp nhiều chất liệu như "Chim hòa bình" (đất nung và đồng) dễ thấy giữa tương quan các yếu tố là sự uyển chuyển bố cục và chất liệu trong hình thái giản lược các modul. Đặt trong sự uyển chuyển bố cục, những tác phẩm của Điềm Phùng Thị, đặc biệt là các tượng đài đều có chung một đặc điểm về cấu trúc không gian. Với những modul giản lược vừa mang dáng dấp kỷ hà, vừa có tính biểu tượng như những khái niệm rất phù hợp với không gian kiến trúc Châu Âu hiện đại cũng như tinh thần duy lý phương Tây, các tác phẩm của chị đã cấu thành và nổi bật cùng không gian thiên nhiên, biến không gian thiên nhiên trở thành mẫu tự thứ tám trong một thế giới riêng biệt của người nghệ sĩ. Mặt khác, điều làm cho tác phẩm của Điềm Phùng Thị không xa lạ với tư duy cảm tính phương Đông, đặc biệt "Việt Nam" hơn tất thẩy những gì thuần Việt, đó là sự thể hiện những dạng thức hướng nội. Điều này càng dễ nhận thấy hơn ở những tác phẩm mang tư tưởng triết lý và những chiêm nghiệm tâm linh như "Im lặng" (gỗ), "Cầu nguyện" (đá ngọc), " Cổng hư vô" (gỗ)... có thể đó cũng là những modul cách điệu từ dáng mái chùa cong, một chiếc cân đai mũ quan triều Nguyễn - chốn cố đô đã sinh thành ra chị hay một vầng trăng non lưỡi liềm, một chiếc thuyền lá trên bờ Hương, góc tam giác thu nhỏ hình Kim tự tháp Ai Cập... nhưng dù gợi tưởng như thế nào đi nữa vẫn thấy điểm chung giữa các tác phẩm là cách thức tổ hợp các mẫu tự theo một trục thẳng, hướng tâm, hướng lực, toát yếu lên tinh thần an nhiên tĩnh tại, cân bằng và ổn định như tâm thế người phương Đông giữa lòng châu Âu hiện đại. Đặc biệt, sự khai thác phá cách triệt để khối rỗng (khối âm) vốn là phát hiện độc đáo của nhà điêu khắc nổi tiếng H. Moore và lồng ghép những khoảng tối sáng, thổi vào các khối rỗng - đặc tả ý nghĩa tạo hình tương đương càng củng cố thêm yếu tố trừù tượng hiện đại cũng như đi vào lối cảm nhận gián tiếp của người Việt Nam. Từ cách sắp đặt các mẫu tự trong không gian như những đường cắt hình học với cấu trúc lôgic đậm tính vi biến, các mẫu tự alphabet của chị thực sự đã tạo dựng một trò chơi giưã không gian hài hòa hai khối âm - dương, sáng - tối. Bản thân trong số các mẫu tự của chị, Điềm Phùng Thị cũng lưu ý tập hợp một vài khối rỗng và từ các khối đó có thể lắp ghép thành nhiêù tác phẩm độc đáo như " Thế chào võ sĩ" (đá ngọc) hay "Ba vòng đá" (đá)...


( ( Bảo tàng Điềm Phùng Thị ở thành phố Huế ))
(Mộ Điềm Phùng Thị - Bửu Điềm)
 
 Một thế giới có tiếng nói riêng, có mẫu tự riêng được tạo dựng giữa lòng châu Âu thế kỷ XX và trong cảm thức trân trọng sâu lắng của người Việt Nam thật khó có thể phác thảo tổng quan và cụ thể chỉ qua một vài đặc điểm. Trên đây chỉ là những lát cắt từ các hình khối đơn nhất và đa phức hợp của Điềm Phùng Thị, nhất là từ các mẫu alphabet vẫn thường được người xem "cảm" nhiều hơn là tìm hiểu, để ký thác lại tiếng nói những trò chơi hình học và các hình thể đã làm nên thế giới ấy..

Lê Thị Mỹ Ý