Kỳ Anh - mảnh đất cuối Hà Tĩnh về phía Nam - xưa vốn là vùng biên viễn của Đại Việt. Đã có một thời dằng dặc hàng ngàn năm, đây là giới tuyến của nước Việt với Chân Lạp, Chiêm Thành rồi hàng mấy trăm năm là vùng Trịnh - Nguyễn phân tranh, lấy đèo Ngang làm nơi quyết chiến.

… “Chiến chinh khói lửa tơi bời
Một gang đất lệch mấy thời binh đao
Phế - hưng, cũng chốn quân vào
Thớt voi, vó ngựa, chiến bào chen nhau
Đèo Ngang đá xám còn nhau
So chi hoa lúa đọt máu non tơ
Thuyền chật biển, súng ken bờ
Ngàn năm nước dựng mấy giờ dân yên…”
(Bùi Quang Thanh)

Vì thế cửa biển Kỳ Hoa (tức là cửa Hải Khẩu ngày nay) từng đóng một vai trò cực kỳ quan trọng trong các hoạt động quân sự, kinh tế và cả chính trị của ít nhất 2 -3 quốc gia.

Cửa Hải Khẩu được hình thành bởi 3 dòng sông nhỏ bắt nguồn từ chân núi Hoành Sơn đổ ra biển, đó là sông Quyền từ hướng Tây Nam, sông Trí từ phía Tây và sông Kinh Hạ từ hướng Tây Bắc. Khi tới sát cửa biển Kỳ Ninh - Kỳ Hà, các dòng sông này tạo nên một vùng nước lớn gọi là sông Vịnh - một âu thuyền tự nhiên trước khi ra biển qua cửa Hải Khẩu.

Phía Bắc cửa Hải Khẩu là cồn cát cao, trên cồn cát ấy là đền thờ Chế thắng Phu nhân Nguyễn Thị Bích Châu (thường gọi là Đền Bà Hải) - một nhân vật huyền thoại, một nữ nhi anh hùng của Đại Việt đã hi sinh vì đất nước cuối triều Trần. Bà là tác giả cuốn Kê Minh Thập sách có nội dung quân cơ chiến lược hiến kế cho vua giữ nước và trị quốc.

Phía bờ Nam Hải Khẩu là núi Cao Vọng án ngữ trường thành, ngăn sóng gió bão giông cho vùng dân cư đông đúc, giữ cho “âu thuyền” sông Vịnh biển lặng trời yên. Tương truyền khi lui binh về vùng đèo Ngang để tiếp tục chống giặc Minh tàn bạo, con trai của Hồ Quý Ly là Hồ Hán Thương cùng Thái tử Nhuyễn bị giặc vây bắt ở ngọn núi này.

Xa một chút về phía Tây Bắc là núi Bàn Độ chót vót, mây núi quấn quýt đỉnh trời. Bàn Độ như chiếc nón vàng óng ả của các cô gái Xứ Voi úp xuống cánh đồng lúa xanh hay mặt biển xanh để người xưa ví von là “Kim Bàn Độ Hải” (chiếc mâm vàng trôi trên mặt biển)...

Một vùng đất nước núi sông trời biển sơn thủy hữu tình, dày đặc sự tích, huyền tích, sử thi, gắn với bao lần thăng trầm cùng non sông đất nước lại đẹp mộng đẹp mơ mỗi bình minh lên, mỗi hoàng hôn xuống. Chẳng hiểu do điều kiện khí hậu hay do núi do sông, do thần do Phật mà ở xứ này có nắng dệt mây đan, muôn vàng ngàn tía vào những lúc vũ trụ giao hòa.

Văn nghệ Hà Tĩnh trân trọng giới thiệu một số hình ảnh nơi vùng Kỳ Hoa Hải Khẩu qua ống kính của Nhà thơ Bùi Quang Thanh:

Bình minh trên sông Trí

Chiều trên đồng muối Kỳ Hà

Lão diêm dân Hải Khẩu

Giáo xứ Quy Hòa bên cửa bể Kỳ La

Chiều Hải Khẩu

Thả lưới trên sông