ĐỨC THỌ MIỀN ĐỊA LINH NHÂN KIỆT

VÕ MINH CHÂU

Đức Thọ, nơi có “Thiên Nhẫn trùng trùng soi bóng bến Tam Soa”. Đức Thọ còn có núi Nhạc Sạc, núi Bột Sơn, Núi Cu Nhe, núi Trà Sơn, núi Linh Cảm... Sông thì có 2 dòng, Ngàn Phố và Ngàn Sâu giao nhau ở bến Tam Soa, hình thành nên Sông La. Đức Thọ có gia tộc Phan Đình Phùng. Cha của ông là Phan Đình Tuyển, đỗ cử nhân năm Quý Mão 1843, thi Hội đậu Phó bảng năm Giáp Thìn năm 1844. Con trai của Phan Đình Tuyển gồm Phan Đình Vận đậu Phó bảng, Phan Đình Phùng đậu Tiến sỹ và Phan Đình Thuật đậu tiến sỹ. Phan Đình Tuyển còn có người anh trai là Phó bảng Phan Văn Nhã. 

Đức Thọ còn có một nhân vật rất nổi tiếng đó là Lê Thước. Ông sinh 1891, mất 1975. Đây là một Nhà giáo dục, Nhà biên khảo Việt Nam đầu thế kỷ thứ XX. Tháng 9/1927, Nha học chính Đông Dương điều động ông ra Hà Nội dạy Tiếng Việt tại trường Anbexero nay là Trường Trung học phổ thông mang tên Trần Phú ở quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, Lê Thước tham gia Hội đồng cố vấn Trung ương. Năm 1950, ông được bầu vào Ủy ban Trung ương Hội liên hiệp quốc dân Việt Nam. Sau cuộc kháng chiến chống Pháp ông sang làm cán bộ của Nha giáo dục phổ thông rồi tu thư của Bộ giáo dục.

Sau Lê Thước, phải kể đến Hoàng Ngọc Phách (1896-1973). Năm 1919, ông đỗ Thành Chung, vào Trường Cao đẳng Sư phạm, Ban văn chương. Cuối khóa học Hoàng Ngọc Phách hoàn thành tiểu thuyết Tố Tâm. Vinh dự lớn nhất của cuộc đời Hoàng Ngọc Phách với tiểu thuyết “Tố Tâm” ông đã được lịch sử văn học dân tộc trân trọng ghi nhận là Nhà văn mở đầu cho nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.

Một góc thị trấn Đức Thọ. Ảnh: PV

Ở Đức Thọ có Hoàng Xuân Hãn sinh năm 1908 quê ở làng Yên Hồ. Đây là một nhà văn hóa lớn của Việt Nam, hội đủ các yếu tố của Nhà nghiên cứu văn hóa, giáo dục, lịch sử, Nhà ngôn ngữ học, Nhà toán học. Ông đã từng du học ở nhiều trường Đại học nổi tiếng trên đất Pháp. Ông đã soạn thảo chương trình cho các trường học Việt Nam đầu tiên và sách Danh từ khoa học với hơn 60.000 từ về các lĩnh vực Toán, Lý, Hóa, Cơ, Thiên văn, trong đó có nhiều từ lần đầu tiên xuất hiện trong Tiếng Việt. Đây là cuốn sách đặt nền móng cho các tác giả Việt Nam viết về khoa học bằng Tiếng Việt.

Tháng 4/1945, vua Bảo Đại mời ông vào Huế bàn việc thành lập chính phủ độc lập đầu tiên của Việt Nam. Ngày 17/4/1945, Hoàng Xuân Hãn tham dự nội các Trần Trọng Kim với chức vụ Bộ trưởng Giáo dục - Mỹ thuật. Hoàng Xuân Hãn trở về dạy và viết sách Toán bằng Tiếng Việt. Ông xuất bản cuốn Lý Thường Kiệt. Năm 1952 và cuốn La Sơn Phu Tử. Năm 1953, xuất bản Chinh Phụ Ngâm. Năm 1954, ông dự Hội nghị Giơ-ne-vơ bàn về giải pháp Hòa Bình với chính phủ Pháp. Ngày 27/9/1972, ông thành lập tại Pháp: Hội văn hóa giáo dục Cam Tuyền. Hội có tôn chỉ và mục đích bảo vệ và phát triển bảo tồn văn hóa Việt Nam tại Pháp và các quốc gia phương Tây. Cũng thời kỳ này ông đã hoàn thành công trình lớn về “Đoạn trường Tân Thanh”. Năm 2000, Giáo sư Hoàng Xuân Hãn được Nhà nước Việt Nam truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Tháng 8/2011, Trường Đại học Cầu Đường Paris đã chọn giáo sư Hoàng Xuân Hãn đặt tên cho giảng đường Đại học này, Giáo sư Hoàng Xuân Hãn được được vinh danh là 1 trong 100 sinh viên tiêu biểu nhất trong lịch sử của trường.

Sau Hoàng Xuân Hãn, phải kể đến một nhân vật khác rất nổi tiếng là Lê Văn Thiêm. Ông sinh năm 1918, mất năm1991. Lê Văn Thiêm là Tiến sĩ đầu tiên của Việt Nam, ông là nhà khoa học tiêu biểu nhất trước thế kỷ XX. Ông được Chính phủ Việt Nam phong tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt I vào năm 1996. Năm 1949, Theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Lê Văn Thiêm từ bỏ địa vị khoa học của mình ở Châu Âu tham gia tích cực vào cuộc chiến đấu giành độc lập cho dân tộc. Cuộc hành trình của ông từ Paris về Băng Cốc. Từ Băng Cốc bằng phương tiện đường bộ sang Campuchia về rừng U Minh ở khu 9 tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp. Năm 1951, Lê Văn Thiêm được Chính phủ điều động từ Nam Bộ ra Bắc nhận nhiệm vụ mới. Ông đã đi bộ suốt 6 tháng từ đường rừng để đến Việt Bắc. Ông được giao nhiệm vụ xây dựng cơ sở của hệ thống Đại học. Lê Văn Thiêm là Viện trưởng Viện toán học đầu tiên của Việt Nam. Ông còn giữ vị trí đại diện toàn quyền của Việt Nam tại Viện nghiên cứu hạt nhân với Liên Xô từ năm 1956-1960…

Khi nói về những người con xuất chúng của Đức Thọ thì không thể quên được Lê Thiệu Huy. Đây là con trai của cụ Lê Thước - một hiện tượng rất phi thường của người Việt Nam. Lê Thiệu Huy là anh hùng của hai dân tộc Việt - Lào. Xin dẫn lời của Giáo sư Hoàng Xuân Hãn là đồng hương Đức Thọ đã nói: “Tôi rất khâm phục tài năng của hai học trò xuất sắc là Lê Văn Thiêm và Lê Thiệu Huy chưa ai sánh kịp”. Lê Thiệu Huy sinh ngày 6/3/1921. Năm lên 10 tuổi Lê Thiệu Huy thi vượt cấp vào Trường trung học Anbexero. Đây là trường nổi tiếng nhất Đông Dương. Học ở trường này Lê Thiệu Huy được mệnh danh “Nhà vô địch không có đối thủ”. Năm 16 tuổi, Lê Thiệu Huy đứng đầu Tú tài hạng 1, xếp thứ nhất. Năm 1938 mới 17 tuổi, 3 tháng anh thi đậu Tú tài toàn phần, xếp loại giỏi đồng thời là thủ khoa môn Toán toàn nước Pháp. Tài năng của Lê Thiệu Huy làm cho nước Pháp rất ngạc nhiên được mệnh danh là “Thần đồng Đông Dương”. Một giáo sư người Do Thái đã nhận xét: “Đời tôi chưa thấy ai xuất chúng như vậy”. Toàn quyền Đông Dương đã mời thân mẫu của ông là bà Phan Thị Đích ra Hà Nội để nhận giải thưởng nhưng với mục đích là tìm hiểu một người phụ nữ Việt Nam đã sinh ra người con xuất chúng đến như vậy. Lúc bấy giờ ông chưa đủ 18 tuổi, toàn quyền Đông Dương đã yêu cầu bố mẹ của Lê Thiệu Huy làm bản cam kết để anh được du ngoạn khắp nước Pháp. Ông biết rất nhiều ngoại ngữ như Anh, Pháp, Mỹ Latin và Hán học. Đầu năm 1945, Lê Thiệu Huy cùng một số bạn bè vào học trường Võ Bị - Huế. Cách mạng Tháng Tám bùng nổ, Lê Thiệu Huy tham gia cướp chính quyền ở Huế. Sau đó anh làm tham mưu trưởng Liên quân Việt Lào. Trong một trận đánh trên sông Mê Công, Lê Thiệu Huy đã hi sinh anh dũng khi mới 25 tuổi. Trong bức thư của Thủ tướng Lào Xu-Pha-No-Vong gửi cho ông Lê Thước vô cùng tiếc thương và chia buồn sâu sắc…

Đức Thọ còn một gia đình họ Phan rất nổi tiếng, hai người con làm Bộ trưởng đó là Phan Anh và Phan Mỹ.   

Gần đây tôi tìm về huyện Đức Thọ gặp đồng chí Hoàng Xuân Hùng - Phó Chủ tịch phụ trách văn hóa của huyện. Hoàng Xuân Hùng đã chuyển cho chúng tôi danh sách Tiến sỹ, đến thời điểm hiện tại là 597 vị. Địa phương đầu tiên là Lâm Trung Thủy với số lượng 163 người. Địa phương thứ 2 là xã Tùng Ảnh 76 vị. Thống kê qua, có đến gần một nửa được đào tạo tại Liên Xô cũ rồi Liên Bang Nga, Pháp, Đức, Tiệp, Ba Lan, Thụy Sĩ… Nhật Bản, Hàn Quốc và Australia’s.

Danh sách các vị tướng lĩnh có 55 người, 14 người trưởng thành từ ngành công an còn lại là quân đội. Đặc biệt, một gia đình có hai tướng lĩnh ở xã Đức Hòa, đó là Thượng tướng Võ Trọng Việt nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng và Thiếu tướng Võ Trọng Hải nguyên Giám đốc công an Nghệ An. Nay là Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh.

Trong số 597 Tiến sỹ thời hiện đại có đến hơn 60 phụ nữ… Nhân vật đặc biệt là luật sư Ngô Bá Thành rất nổi tiếng trên thế giới. Tên thật của Ngô Bá Thành là Phạm Thị Thanh Vân, sinh năm 1931 ở Tùng Ảnh. Năm 26 tuổi bà bảo vệ xuất sắc luận án tiến sỹ Luật so sánh tại Pháp. Trường Đại học Quốc tế Paris đã mời bà về làm giảng viên. Nhưng bà đã sang Tây Ban Nha học Luật tại trường Đại học Barcelona và nhận Bằng Tiến sỹ xuất sắc. Bà đã được đích danh Tổng thư ký Liên Hiệp quốc thời bấy giờ mời tham gia làm việc cho Ban Quốc tế nhưng bà đã từ chối. Năm 1970 bà là Ủy ban phụ nữ đòi quyền sống cho phụ nữ thế giới. Bà nguyên là Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật Quốc hội Việt Nam.

Trong danh sách 597 Tiến sĩ, chúng tôi đã tính được hơn 100 người từng tham gia công việc chung giữ các chức vụ: Viện phó, Viện trưởng, Vụ phó, Vụ trưởng; Hiệu trưởng các Trường Đại học trong và nước ngoài. Ví dụ như Nguyễn An từng là Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Mai Trọng Nhuận từng là Hiệu trưởng trường Đại học Quốc gia Hà Nội, Mai Trọng Khoa từng là Giám đốc Bệnh viện Bạch Mai Hà Nội được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh. Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến học Đại học ở Liên Xô. Ông là người nước ngoài duy nhất làm luận án Tiến sĩ về thơ của Mai-A-Cốp - Xki. Ông đã từng làm Hiệu trưởng Trường viết văn Nguyễn Du.

Giáo sư Võ Quý, là Tiến sĩ đi đầu trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Ông là Giáo sư duy nhất của thế giới nhận Giải thưởng của Liên Hiệp Quốc về Môi trường. Giải thưởng ấy có giá trị tương đương với Giải Nôben. Ông Trần Lê Đông Tiến sĩ Khoa học ở Liên Xô từng là Tổng giám đốc dầu khí…

Người Đức Thọ lứa hậu sinh dưới 40 tuổi đã thành danh có đến chục người ví như Trần Thị Hải sinh 1989… là những cán bộ khoa học đầy triển vọng.

Thời chống Mỹ cứu nước, hẳn nhiều người còn nhớ bức ảnh cô du kích áp giải tên phi công Mỹ của tác giả Phan Thoan… Nhà nhiếp ảnh Phan Thoan ở Đức Thủy có 5 người con trai đều là Tiến sỹ, bao gồm Phan Văn Ban sinh năm 1947, Phan Văn An sinh năm 1950, Phan Toàn sinh năm 1953, Phan Dân sinh năm 1956, Phan Sinh sinh năm 1959.

Năm 2013, trong cuộc thi toán Quốc tế tổ chức ở Co-lom-bi-a, thí sinh Võ Anh Đức quê xã Đức Hòa, người gọi Võ Trọng Hải - Chủ tịch UBND tỉnh Hà Tĩnh hiện nay là chú ruột. Võ Anh Đức đạt Huy chương Vàng với số điểm tuyệt đối. Hiện nay Võ Anh Đức đã làm luận án Tiến sĩ tại Đại học Harvard của Mỹ.

Về Đức Thọ lần này, tôi lên Đỉnh Quần Hội để thắp hương cho Tổng Bí thư Trần Phú, ông bà thân sinh Trần Văn Phổ và Hoàng Thị Cát và thắp hương cho Trần Ngọc Danh người em út của Trần Phú từng là Đại sứ đặc mệnh toàn quyền của Việt Nam tại Liên Xô. Vợ là Thái Thị Liên, Nghệ sĩ Nhân dân từng là Giám đốc Nhạc viện Hà Nội. Con gái là Trần Thu Hà kế nghiệp mẹ cũng từng là Giám đốc Nhạc viện Hà Nội. Ông Trần Ngọc Danh có người con trai là Trần Thanh Bình có học vị Tiến sĩ, từng giữ chức Viện trưởng. Nơi khu mộ Trần Phú có tấm bia đá khắc dòng chữ “Hãy giữ vững chí khí chiến đấu...”. Đó là lời của Tổng Bí thư Trần Phú đã khẳng định từ năm 1931 ở Sài Gòn.

Tại thời điểm năm 2024 này, em Trần Tuấn Anh học sinh lớp 12A1 Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai vừa lọt vào đội tuyển thi Quốc tế về Tin học của Việt Nam năm 2024. Trước đó một năm, em Trần Quốc Cường học sinh trường THPT mang tên Trần Phú đã đạt học sinh giỏi Quốc gia. Năm 2024 này, Trường THPT Trần Phú kỷ niệm 60 năm ngày Bác Hồ gọi điện chúc mừng: Trường được mang tên Tổng Bí thư Trần Phú. Em Lại Ngọc Thăng Long con cô giáo Hoàng Tuyết Mai giáo viên Trường Tiểu học Đức Đồng, nhà nghèo, bố ốm yếu nhưng em đã đạt Thủ khoa của Đại học Bách khoa Hà Nội. Năm 2023, cháu Long được bình chọn là công dân tiêu biểu của Thủ đô Hà Nội.

Trở lại bản danh sách với 597 các nhà khoa bảng và 55 tướng lĩnh... quê Đức Thọ. Chúng tôi làm một phép thống kê, đối chiếu với các huyện của Hà Tĩnh. Sau Đức Thọ là Hương Sơn có 191 Tiến sĩ và 19 tướng lĩnh. Nghi Xuân có 154 Tiến sĩ và 13 tướng lĩnh. Can Lộc có 140 Tiến sĩ và 12 tướng lĩnh. Thạch Hà có 132 Tiến sĩ và 12 tướng lĩnh. Hương Khê có 111 Tiến sỹ và 6 tướng lĩnh. Cẩm Xuyên có 60 Tiến sĩ và 6 tướng… Còn Kỳ Anh kể cả huyện và thị xã… chỉ có được 45 Tiến sĩ và 7 tướng lĩnh. Những con số ấy tôi xin qua lãnh đạo các huyện, có thể là chính xác. Qua đây, cũng nói lên một điều: Đức Thọ quê hương của Tổng Bí thư Trần Phú - miền “Địa linh sinh nhân kiệt”. 

 Tháng 11/2024

 V.M.C