Nguyễn Du (1765 - 1820), tên chữ là Tố Như, hiệu Thanh Hiên, sinh tại kinh thành Thăng Long (nay là thủ đô Hà Nội). Cha là Hoàng giáp Nguyễn Nghiễm (1708 - 1776) quê xã Tiên Điền, tỉnh Hà Tĩnh, làm quan đến chức Tham tụng (Tể tướng) dưới triều Lê, mẹ là bà Trần Thị Tần quê ở Kinh Bắc - Bắc Ninh.

Truyền thống dòng họ, quê hương, sự giao thoa của các vùng văn hoá, phong ba bão táp của thời đại, cùng với cái tâm trong sáng, tài năng đặc biệt đã góp phần hun đúc nên Đại thi hào của Việt Nam, Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Du.

Nguyễn Du đã để lại một khối lượng tác phẩm lớn, có giá trị xuyên thời đại: Thanh Hiên thi tập, Nam trung tạp ngâm, Bắc hành tạp lục, Văn tế thập loại chúng sinh, Văn tế Trường Lưu nhị nữ, Thác lời trai phường nón,... đặc biệt là Truyện Kiều (Đoạn trường tân thanh) - tập đại thành của nền văn học cổ điển Việt Nam.

Kiệt tác Truyện Kiều của Nguyễn Du nguyên có tên là Đoạn trường tân thanh. Tác phẩm gồm 3254 câu lục bát kể về cuộc đời 15 năm lưu lạc, chìm nổi của Thúy Kiều, người con gái tài sắc vẹn toàn nhưng vì gia biến phải bán mình chuộc cha, rơi vào cảnh “Thanh y hai lượt, thanh lâu hai lần”, bị các thế lực phong kiến dày xéo, chà đạp.

Về giá trị nội dung, tác phẩm đã phơi bày bộ mặt xã hội phong kiến đầy bất công, tàn bạo, đồng thời phản ánh nỗi khổ đau, bất hạnh của con người, đặc biệt là người phụ nữ trong xã hội phong kiến Việt Nam. Truyện Kiều là tiếng nói lên án các thế lực tàn bạo, chà đạp lên quyền sống con người. Thế lực đó được điển hình hóa qua các nhân vật như Mã Giám Sinh, Sở Khanh, Tú Bà, qua bộ mặt quan tham như Hồ Tôn Hiến... Đó còn là sự tàn phá, hủy diệt của đồng tiền trong tay bọn người bất lương tàn bạo, nó có sức mạnh đổi trắng thay đen, biến con người thành thứ hàng hóa để mua bán, chà đạp.

Hơn hết, Truyện Kiều là tiếng nói đề cao tình yêu tự do, khát vọng công lí và ngợi ca vẻ đẹp của con người. Viết Truyện Kiều, Nguyễn Du thể hiện ước mơ đẹp đẽ về một tình yêu tự do, trong sáng trong xã hội mà quan niệm về tình yêu, hôn nhân còn hết sức khắc nghiệt. Mối tình Kim - Kiều là bài ca tuyệt đẹp về tình yêu lứa đôi trong văn học dân tộc. Truyện Kiều còn là bài ca ca ngợi vẻ đẹp của con người, vẻ đẹp của tài, sắc, tình, lòng hiếu thảo, trái tim nhân hậu, đức tính vị tha, thủy chung, chí khí anh hùng… Thúy Kiều, Kim Trọng, Từ Hải là hiện thân cho những vẻ đẹp đó.

Về giá trị nghệ thuật, Nguyễn Du đã kết hợp tài tình tinh hoa của ngôn ngữ bác học với tinh hoa của ngôn ngữ bình dân. Với Truyện Kiều, tiếng Việt và thể thơ lục bát dân tộc đã đạt tới đỉnh cao rực rỡ. Đóng góp của Nguyễn Du về phương diện ngôn ngữ là có một không hai trong lịch sử văn học Việt Nam. Nghệ thuật tự sự trong Truyện Kiều cũng thể hiện sự phát triển vượt bậc, từ nghệ thuật dẫn chuyện đến nghệ thuật miêu tả thiên nhiên, khắc họa tính cách nhân vật và miêu tả tâm lí con người. Trong lời tựa cuốn Truyện Kiều ra mắt lần đầu tiên vào năm 1820, Mộng Liên Đường chủ nhân đã viết: “… Tố Như tử dụng tâm đã khổ, tự sự đã khéo, tả cảnh đã hệt, đàm tình đã thiết, nếu không phải có con mắt trông thấu sáu cõi, tấm lòng nghĩ suốt ngàn đời, thì tài nào có bút lực ấy…”.

Truyện Kiều là tác phẩm tiêu biểu nhất đạt đến đỉnh cao của văn học dân tộc, là sự hội tụ đầy đủ của tinh hoa văn hóa, ngôn ngữ Việt. Từ hàng trăm năm nay, Truyện Kiều luôn được lưu truyền rộng rãi và có sức chinh phục lớn đối với mọi tầng lớp độc giả, từ trí thức tới người bình dân, làm lay động trái tim bao thế hệ người Việt Nam, là cảm hứng sáng tạo cho rất nhiều thi sỹ, nhạc sỹ. Hiếm có tác phẩm nào lại được đông đảo người dân Việt Nam yêu thích đến như vậy, từ các bậc vua chúa, quan lại, các văn nhân sĩ tử đến những người dân thường ai cũng thuộc ít nhất vài ba câu Kiều. Những vần thơ Kiều dường như đã trở thành ca dao tục ngữ, len lỏi vào mọi khía cạnh của đời sống, thấm sâu vào tiềm thức của bao thế hệ người Việt “Từ án sách đến bờ tre xưởng máy; Ra chiến trường vẫn nghe tiếng Kiều ngân”. 

 Truyện Kiều không những có sức lan toả, sức sống mãnh liệt trong xã hội Việt Nam mà còn ảnh hưởng rất lớn đến văn đàn thế giới. Đến nay, tác phẩm đã được dịch ra hơn 20 thứ tiếng như tiếng Anh, Pháp, Trung Quốc, Nhật Ban, Nga, Ba Lan, Hàn Quốc, Tây Ban Nha, Đức, Hy Lạp, Ả Rập, Bulgaria…  được giới thiệu rộng rãi ở nước ngoài. Nhiều chính trị gia nước ngoài khi làm việc với phái đoàn Việt Nam đã trích dẫn nội dung Truyện Kiều trong bài phát biểu của mình, bởi họ cho rằng “muốn tìm hiểu con người Việt Nam thì hãy tìm hiểu Truyện Kiều”.  Có thể nói, Truyện Kiều đã đưa văn học Việt Nam vượt ra khỏi bờ cõi của một quốc gia, ghi dấu ấn trên thi đàn văn học thế giới, trở thành một phần tinh hoa văn hóa nhân loại.

Trong bài diễn thuyết tại lễ giỗ Đại thi hào Nguyễn Du, ngày 10 tháng 8 âm lịch năm 1924, Phạm Quỳnh đã nói: “Một nước không thề không có quốc hoa, Truyện Kiều là quốc hoa của ta; một nước không thể không có quốc túy, Truyện Kiều là quốc túy của ta, một nước không thể không có quốc hồn, Truyện Kiều là quốc hồn của ta. Truyện Kiều là cái “văn tự” của giống Việt Nam ta đã “trước bạ” với non sông đất nước này… Thử hỏi cổ kim Đông Tây đã có một áng văn chương nào cảm người được sâu và được rộng như thế chưa. Tưởng dễ chỉ có một Truyện Kiều ta là có thể tự cao với thế giới là văn chương chung của cả một dân tộc 18,20 triệu người¹, già, trẻ, lớn, bẻ, giỏi, dốt, sang, hèn, đều thuộc lòng và đều biết hay cả. Như vậy thì Truyện Kiều không những đối với văn hóa nước nhà, mà đối với văn học thế giới cũng chiếm được một địa vị cao quí. Văn chương ta chỉ có một quyển sách mà sách ấy - đủ làm cho ta vẻ vang với thiên hạ, tưởng cũng là một cái kỳ công có một trong cõi văn thế giới vậy”.

Với những cống hiến to lớn cho nền văn học nước nhà và sự phát triển của văn hóa nhân loại, Đại thi hào Nguyễn Du đã được Hội đồng Hòa bình thế giới quyết nghị tổ chức kỷ niệm 200 năm Ngày sinh vào năm 1965; Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) đồng tổ chức kỷ niệm kỷ niệm 250 năm Ngày sinh - năm 2015.

Những giá trị đích thực của Truyện Kiều sẽ trường cữu với thời gian. Đã hơn 200 năm kể từ ngày Đại thi hào Nguyễn Du đi xa nhưng di sản mà ông để lại vẫn hiện hữu trong tâm thức người Việt, đúng như dự cảm của thi nhân:

Bất tri tam bách dư niên hậu

Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như.

N.T.L

_______________

1. Dân số Việt Nam thời điểm năm 1924.