Kỷ niệm 60 năm ngày mở đường Hồ Chí Minh và ngày truyền thống bộ đội Trường Sơn (19/5/1959-19/5/2019). Tạp chí Hồng Lĩnh số 153 giới thiệu ghi chép "Vị tướng nơi tuyến lửa Trường Sơn và huyền thoại về 500 lá thư tình" của Nhà văn Phan Trung Hiếu.
Cách đây khá lâu, tôi ghé thăm nhà Thiếu tướng Phan Khắc Hy nhân vào dự Lễ giỗ Tổ Liên tộc Phan tại thành phố Hồ Chí Minh. Bữa ấy, bên ấm chè ngon, ngoài việc họ tộc, tôi còn được ông kể cho nghe nhiều câu chuyện thú vị liên quan đến một thời trận mạc gắn với đường Trường Sơn máu lửa và huyền thoại về 500 lá thư tình.
Những dấu mốc trong cuộc đời của vị tướng
Phan Khắc Hy là hậu duệ đời thứ 23 của Thủy tổ Phan Hách, Vương phó sư triều Trần. Ông là Tộc trưởng của họ Phan Tùng Mai xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, một dòng Phan lớn và lâu đời nhất ở Hà Tĩnh có từ thế kỷ XIII. Cha ông là cụ Phan Khắc Hòa sinh năm 1893 là người thông minh nhanh nhạy tính cương trực, đối xử với mọi người trong gia tộc và xóm làng rất hiếu thảo, có tiếng về tài văn chương. Khoa Mậu Ngọ triều Khải Định, cụ thi đậu Tam trường nhưng không ra làm quan mà chuyên nghiên cứu phong thủy và tinh thông về y số chư thư, luôn giúp đỡ mọi người. Sau lúc sửa sang xong mộ phần tổ tiên, cụ đi vào làm ăn các tỉnh phía Nam. Bà vợ cả là Bùi Thị Tư ở quê hiền lành chịu khó phụng dưỡng cha mẹ chồng, nhưng cũng mất sớm vào năm 1922. Cụ Hòa về lo tang vợ xong rồi lại vào Nam, đến làng Hoàn Lão, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, cưới vợ kế là cụ bà Phan Thị Soạn sinh năm 1908. Hai cụ sinh được 2 con trai và 4 người con gái.
Ông Phan Khắc Hy là con trai đầu, lúc còn nhỏ học ở trường làng Bố Trạch, sau đó, có một thời gian, cha ông đưa anh em ông về quê nội Đức Thọ để học hết bậc tiểu học rồi ra Vinh học tiếp Trung học. Ông tham gia cách mạng từ tháng 4 năm 1945 khi vừa mới 18 tuổi, là cán bộ Việt Minh bí mật. Tháng 8 năm 1945, ông là Ủy viên Việt Minh, tham gia Ban Chấp hành Thanh niên Cứu quốc huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Năm1946, sau khi được kết nạp vào Đảng CSVN, ông được điều về làm Chính trị viên, Huyện đội trưởng, Phó Bí thư Huyện ủy Bố Trạch. Từ năm 1950 đến tháng 3 năm 1952, ông là Tỉnh đội trưởng tỉnh đội Quảng Bình, Phó Bí thư Tỉnh ủy Quảng Bình.
Cuối năm 1950, ông được điều vào Bình Trị Thiên làm phái viên mặt trận, sau đó làm Chính ủy Trung đoàn 18, Đại đoàn 325 hoạt động trên Mặt trận Bình Trị Thiên rồi Mặt trận Đường 9 và Trung Lào. Trong chống Mỹ, ông lần lượt giữ các chức vụ: Chủ nhiệm chính trị, Phó Bí thư Đảng uỷ Ban Nghiên cứu sân bay, sau đó là Chủ nhiệm chính trị Quân chủng Phòng không - Không quân, Phó Chủ nhiệm chính trị, Phó Chính uỷ Bộ Tư lệnh 500 là Bộ Tư lệnh tiền phương Tổng cục Hậu cần (sau này Bộ Tư lệnh 500 sát nhập với Bộ Tư lệnh đoàn 559). Tháng 5 năm 1971, ông được điều vào làm Chính ủy Đoàn 470, sau đó làm Phó Tư lệnh đoàn 559 - Bộ đội Trường Sơn kiêm phụ trách Tổng cục Hậu cần Tiền phương (12/1972 - 1/1973).
Thiếu tướng Phan Khắc Hy trước bức ảnh chụp chung với Bác Hồ năm 1967
Năm 1980, ông được phong quân hàm Thiếu tướng, là đại biểu Quốc hội khóa VIII (1987-1992). Trong suốt cuộc đời binh nghiệp từng đảm trách nhiều chức vụ nhưng thời kỳ làm Phó Tư lệnh Bộ Tư lệnh Trường Sơn với ông Hy là những năm tháng để lại biết bao kỉ niệm không thể nào quên.
Một thời nơi tuyến lửa Trường Sơn
Ngày 19-5-1959, Đoàn công tác quân sự đặc biệt 559 chính thức được thành lập nhằm mở đường Trường Sơn, chi viện cho chiến trường miền Nam. Tháng 5 năm 1971, Quân ủy Trung ương tăng cường lực lượng cho chi viện chiến lược và tăng cường cán bộ cho Đoàn 559. Nhận thấy đường Trường Sơn là tuyến vận tải chiến lược quan trọng nối hai miền Bắc - Nam, đế quốc Mỹ đã ném vào đây nhiều lực lượng, vũ khí trang thiết bị hiện đại để đánh phá, ngăn chặn. Đường Trường Sơn lúc ấy còn được gọi là “Tuyến lửa”.
Sau khi nhận nhiệm vụ Phó Tư lệnh ở đoàn 559, ông Hy đi kiểm tra các cửa khẩu để chuẩn bị bước vào mùa khô 1971-1972. Khi vừa từ cửa khẩu đường 12 sang Seng Phan thì bị địch ném bom từ trường. Chiếc xe chở cán bộ chiến sĩ ta bị dính bom lật tung. Binh trạm trưởng Khúc Trường Thành hy sinh tại chỗ. Phó Tư lệnh Phan Khắc Hy cùng với Chính trị viên Tiểu đoàn công binh, một vệ binh và tài xế bị thương nặng. Trong tình trạng hôn mê, ông được đưa về Binh trạm 12 để phẫu thuật, rồi ra Bệnh viện Quân y 108 ở Hà Nội điều trị.
Kể từ ngày về Đoàn 559, ông đã từng vui hưởng nhiều niềm vui chiến thắng cũng như bao lần khi phải chứng kiến cảnh mất mát thương vong của đồng đội, ngậm ngùi trước những “căn bệnh lạ” của các nữ chiến sĩ Trường Sơn phải sống biệt lập trong rừng, điều kiện sinh hoạt quá khắc khổ, thiếu thốn. Với quyết tâm “máu có thể đổ nhưng đường không thể tắc”, “sẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”, con đường Trường Sơn mang tên Bác đã trở thành huyền thoại về sức chịu đựng và tinh thần ý chí bất khuất, chiến đấu kiên cường của những người ngày đêm bám trụ bảo vệ huyết mạch giao thông như một “Trận đồ bát quái xuyên rừng rậm”. “Tôi may mắn khi được lành lặn trở về bên gia đình nhưng có biết bao đồng đội tôi đã mãi mãi nằm lại ở tuổi hai mươi”- ông bùi ngùi tâm sự.
Huyền thoại về 500 lá thư tình
Năm 1950, bà Nguyễn Thị Ngọc Lan cùng bốn nữ sinh của trường xung phong tòng quân chống Pháp. Từ Hà Tĩnh quê nhà, nhóm của bà vào chiến trường Bình Trị Thiên, rồi gặp gỡ chàng thanh niên 23 tuổi Phan Khắc Hy đang là Tỉnh đội trưởng - Phó Bí thư Tỉnh ủy Quảng Bình. Cô gái Ngọc Lan kém ông 5 tuổi, quê ở Hương Đô, huyện Hương Khê. Sau khi làm quen, ông mạnh dạn viết thư thăm hỏi, và cô gái đã tặng ông một chiếc túi màu xanh tự may rất xinh xắn. Hai năm sau, ông ngỏ lời xin cưới nhưng cũng phải đợi khi có lá thư đồng ý của ông ngoại gửi vào cho Tư lệnh Mặt trận Bình Trị Thiên thì hai người mới chính thức thành vợ thành chồng ở chiến khu Ba Lòng vào tháng 11-1952. Kể từ đó, người con gái mang tên loài hoa ấy đã cùng ông trải qua những năm tháng tuy vất vả, gian lao, hào hùng nhưng cũng không kém phần lãng mạn và thi vị.
Cưới nhau chưa được một tuần thì ông lên đường ra chiến khu Việt Bắc. Sau này, khi hòa bình lập lại, ông về Hà Nội, bà mới có điều kiện về theo. Năm 1956, bà Lan sinh con đầu lòng. Ông Hy vẫn ở đơn vị, rồi đi học nước ngoài… Bà vừa chăm con vừa học bổ túc nâng cao trình độ rồi vào Trường Đại học Y Hà Nội. Sau khi sinh đứa con thứ ba, bà lại phải chia tay chồng con đi học ở nước ngoài. Ba năm ở Tiệp Khắc, bà không một lần được về nước, ba đứa con thơ ở quê nhà nhờ bà ngoại chăm sóc; còn chồng thì ở ngoài chiến trường, ngày đêm đối mặt với đạn bom.
Thời gian vợ chồng xa cách, những lá thư là cầu nối duy nhất để vợ chồng chia sẻ, bày tỏ niềm thương nỗi nhớ. Họ gửi cho nhau đến hơn 500 lá thư và vẫn còn lưu giữ được cho đến tận bây giờ. Ông kể: “Hành trang ngày về chỉ là ba lô bạc màu với tăng, võng, ăng gô, bi đông từ chiến trận. Quý nhất dưới đáy ba lô là chiếc túi nhỏ màu xanh mà vợ tôi đã tặng trong tháng ngày lên đường, trong đó chứa đầy những bức thư mà chúng tôi viết cho nhau”. Những bức thư đã theo ông suốt trên các chiến trường ác liệt. Nhiều sự kiện, nhiều trận đánh ngày ấy đã được ông mô tả lại trong những lá thư. Giữa những giây phút sinh tử, những lá thư chứa chan tình yêu thương của người vợ đã giúp ông có thêm sức mạnh, nghị lực để vượt qua mọi hiểm nguy. 500 bức thư ấy không chỉ là kỷ vật tình yêu của cá nhân mà còn là cuốn nhật ký chiến trường bộc lộ lý tưởng, tình yêu, nhiệt huyết cống hiến vì Tổ quốc của cả một thế hệ. Nay, dẫu tuổi đã cao, hai ông bà vẫn nâng niu kỷ vật của một thời - những bức thư tình bây giờ phần lớn đã nhòe mờ, mủn nát theo với thời gian.
Trẻ xông pha - già mẫu mực
Nghỉ hưu năm 1993, nhưng Thiếu tướng Phan Khắc Hy vẫn tích cực tham gia các hoạt động xã hội. Ông được tín nhiệm bầu làm Phó Chủ tịch Hội Cựu chiến binh thành phố Hồ Chí Minh, Phó Chủ tịch Hội Truyền thống Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh, Phó Chủ tịch Hội đồng Phan tộc Việt Nam, Hội trưởng Hội đồng Phan tộc thành phố Hồ Chí Minh và tham gia các Ban liên lạc truyền thống sư đoàn 325, Phòng không - Không quân, Hội đồng hương các tỉnh Quảng Bình, Hà Tĩnh, huyện Đức Thọ tại thành phố Hồ Chí Minh. Mặc dầu sinh sống và trưởng thành xa quê hương nhưng ông luôn tâm huyết với dòng tộc Phan và quê hương Hà Tĩnh.
Năm 2018, vào dự Đại hội Phan tộc thành phố Hồ Chí Minh tại Dinh Độc lập, tôi gặp lại tướng Hy lúc này đã quá tuổi 90 nhưng trông vẫn còn khá nhanh nhẹn và minh mẫn. Tò mò hỏi Phó Giáo sư - Tiến sĩ Phan Xuân Biên và anh Phan Xuân Thanh - Giám đốc một doanh nghiệp về tình hình nhân sự cho kỳ tới thì các anh ấy cười, bảo: “Vẫn cứ phải bác Hy đứng chủ thôi, làm họ tộc không tính tuổi như như Nhà nước. Làm đến lúc không làm được nữa thì thôi”. Vậy là thêm một lần nữa, tướng Hy lại bước lên bục danh dự nhận cái chức Hội trưởng Phan tộc giữa những tiếng vỗ tay chúc mừng hoan hỉ của mọi người. Tôi cũng vỗ tay theo nhưng thú thật lòng rất băn khoăn vì thương và lo cho bác ấy.
Vợ chồng Thiếu tướng Phan Khắc Hy tại nhà riêng
Trong ngôi nhà khiêm tốn sát cạnh đường Trường Sơn - một cái tên thật ý nghĩa đối với ông gần sân bay Tân Sơn Nhất, tình cảm của hai ông bà dành cho nhau vẫn vẹn nguyên như ngày nào, sau hơn 65 năm gắn bó. Bà Lan, vợ ông sau khi tốt nghiệp Bác sỹ năm 1968, từng công tác ở Ủy ban Bảo vệ chăm sóc bà mẹ trẻ em (Bộ y tế), Phó cục Mầm non (Bộ Giáo dục Đào tạo), Ủy viên BCH TW Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam khóa V, nghỉ hưu năm 1989. Con trai ông là Đại tá Phan Thành Công, Tiến sĩ khoa học. Hai cô con gái đều lấy tên của mẹ: Con gái lớn Phan Thúy Lan là Phó Tổng giám đốc Công ty dầu khí. Con gái út là Phan Diệp Lan, Tiến sĩ Luật…
- Thi thoảng, tôi lại mở những bức thư ấy ra xem - ông nói, rồi chợt lặng lời, với tay nhấc ấm trà rót thêm nước vào chén mình và khách. Hình như, trong lòng vị tướng từng dạn dày trận mạc, những kỉ niệm của một thời lại theo về ….
Hà Tĩnh, tháng 5 - 2019
P.T.H