Những năm trước và sau chiến tranh chống Pháp, ông Học đã đi  khắp các vùng ven biển từ Nam chí Bắc để sưu tầm Hò Chèo cạn rồi về truyền dạy lại cho nhiều bà con ngư dân trong làng. Ông Học là người đầu tiên đứng ra thành lập đội Hò Chèo cạn Hò Chèo cạn Nhượng Bạn. Từ đó trở đi, loại hình diễn xướng dân gian này đã trở thành một nếp sinh hoạt đặc trưng không thể thiếu vào các dịp lễ hội Cầu ngư của làng.          

            Nói đến lễ hội Cầu ngư và Hò Chèo cạn ở Cẩm Nhượng , Cẩm Xuyên, Hà Tĩnh hầu như nhiều người biết đến nghệ nhân Trương Trương Văn Hứa ở thôn Xuân Bắc, xã Cẩm Nhượng, huyện Cẩm Xuyên. Trên 30 năm qua, ông đã không ngừng sưu tầm, khôi phục và truyền dạy Hò Chèo cạn - một làn điệu dân ca cổ mang đậm nét văn hóa đặc trưng truyền thống của ngư dân vùng biển Cửa Nhượng.

Nghệ nhân Trương Văn Hứa

           Lễ hội cầu ngư – Hò Chèo cạn được xem là là lễ hội lớn nhất trong năm diễn ra ở Nhượng Bạn, được tổ chức theo truyền thống từ xưa đến nay. Vào ngày chính lễ, trên bến dưới thuyền tấp nập bà con ngư dân kéo nhau về dâng lễ. Lễ hội thu hút hàng ngàn lượt du khách xa gần và nhân dân trong xã tham dự. Ngoài ý nghĩa biểu dương công đức cũng như tỏ lòng thương tiếc của ngư dân đối với cá Ông, Hò chèo cạn còn mang một nội dung khác đó là thể hiện những tâm tư, tình cảm của ngư dân trước cuộc sống đầy thách thức giữa biển cả. Đây là một sinh hoạt mang tính chất văn hóa tâm linh không thể thiếu vắng hàng năm của bà con ngư dân miền biển, xuất phát từ niềm tin và ước vọng luôn được cá Ông bảo hộ cho ngư dân làm nghề đánh bắt cá đi lại trên biển được an toàn, bình yên. Họ cầu một năm mưa thuận, gió hòa, ngư dân ra khơi bám biển gặp nhiều may mắn, tôm cá đầy khoang.
          Ngay từ nhỏ, ông Hứa đã được ông cố, ông nội và bố đẻ của mình truyền dạy cho nhiều làn điệu dân ca Nghệ Tĩnh như Ví giao duyên trên sông, Giặm kể, Giặm ru, Hò bơi thuyền…trong đó Hò Chèo cạn Nhượng Bạn là làn điệu mà ông say sưa tìm hiểu và theo học. Hò Chèo cạn là một thành tố quan trọng của lễ hội Cầu ngư và tục thờ Cá Ông của cư dân ven biển Hà Tĩnh nói chung, Cẩm Nhượng nói riêng. 
        Nét đặc sắc trong Lễ hội cầu ngư và Hò chèo cạn ở xã Cẩm Nhượng, vừa là nghi thức tế lễ vừa là hoạt động nghệ thuật trong hội lễ Cầu ngư, gắn liền với tục thờ cúng cá Ông, được trình diễn trong các lễ hội của cư dân vùng biển. Hò chèo cạn là một hoạt cảnh múa hát, thể hiện những sinh hoạt, lao động của ngư dân như: Chèo thuyền, đánh lưới, những khó khăn khi ngư dân ra khơi như:  gặp giông bão, hoặc đặc tả cảnh đưa rước linh hồn “Nam Hải thần ngư” về lăng (miếu thờ) trong những ngày lễ hội qua những câu hát theo làn điệu hò khoan.
         Miếu thờ Đức Ngư Ông được hình thành và phát triển từ thế kỷ thứ XIX. Miếu thờ hướng ra đảo Ngọc (Đảo Én) là nơi tổ chức lễ hội. Theo nghi thức truyền thống, bài vị thần Ngư Ông được đặt lên kiệu sơn son thiếp vàng, được trai tráng rước lên thuyền, chèo ra đảo Én làm lễ. Đồng thời, nghi thức múa chèo trên cạn được triển khai. Những nhịp chèo mạnh mẽ, nhịp nhàng vung lên trong tiếng reo hò dậy đất của bà con nhân dân.

Lễ hội cầu ngư - Ảnh: Hương Thành

         Lễ hội gồm có 4 phần chính: nghi thức, tế lễ, lễ rước trên biển và lễ tế tại miếu đường. Bên cạnh các nghi thức cúng thần linh, ngư dân hò những làn điệu dân gian. Những câu hò xưa cùng với các điệu múa chèo cạn, thể hiện lòng biết ơn đến thần Nam Hải, đồng thời tạo không khí thi đua sôi nổi trong lao động sản xuất và hưởng thụ nét văn hóa của cha ông ta từ xưa để lại.

         Thành viên của một đội Hò chèo cạn gồm có: Tổng Mũi, Tổng Khoang và Tổng Lái cùng khoảng 10 đến 16 người,  nhưng phải luôn luôn số chẵn. Về trang phục, Tổng Lái thông thường mặc lễ phục cổ truyền áo dài đen, quần dài trắng, khăn đóng đen. Tổng Mũi cũng ăn mặc giống như Tổng Lái, nhưng cũng có khi Tổng Mũi mặc một bộ đồ màu sắc rực rỡ như một diễn viên tuồng, tay cầm cặp sênh điều khiển. Còn Tổng Khoang mặc áo ba màu, quần ngắn, tay cầm gàu tát nước. Những người tham gia còn lại lập thành đội chèo.    

          Nghệ thuật trình diễn Hò chèo cạn là sự phối hợp nhịp nhàng giữa âm nhạc, lời ca và động tác trình diễn của Tổng Mũi, Tổng Khoang và Tổng Lái cùng đám bạn chèo dưới sự điều khiển thống nhất của Tổng Mũi. Đây là một màn diễn xướng, một loại hình nghệ thuật mang ý nghĩa tâm linh kết hợp với những yếu tố sôi nổi, kịch tính và cao trào của những lời ca, động tác múa. 
         Hò chèo cạn Nhượng Bạn có khoảng 40 câu, hò trong khoảng 20 phút. Theo phong tục của ngư dân Cửa Nhượng, nếu năm nào mà ngư dân được mùa, no ấm thì có thể tổ chức hò chèo cạn ba lần, gồm các ngày âm lịch mồng 8/4, 12/8 và 25/10; năm nào không được mùa thì tổ chức một lần vào ngày mùng 8/4 âm lịch. Hiện nay, đội Hò Chèo cạn Nhượng Bạn thường có khoảng 15 người, đều là nam giới, trong đó người lớn tuổi nhất từ 50-60 tuổi, trẻ nhất là 15-16 tuổi và những người được chọn vào đội phải có niềm đam mê, tâm huyết thực sự. 
        Tuy vậy, thật đáng tiếc là kể từ năm 1978, khi ông Trương Văn Học, cha ông mất, thì Hò Chèo cạn Nhượng Bạn bắt đầu bị mai một dần. Trước tình trạng trên, nghệ nhân Trương Văn Hứa nhận thấy đây là những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo, tâm huyết của các bậc tiền nhân, nên ông quyết tâm phục hồi, bảo tồn cho con cháu mai sau, không thể để bị thất truyền. Đến năm 1988, sau gần 30 năm với vai trò thuyền trưởng trên tàu đánh cá rong ruổi khắp các vùng biển phía Bắc của Việt Nam, ông Trương Văn Hứa được nghỉ hưu. Kể từ đây trở ông về quê hương sinh sống cùng gia đình với một dự định mới là sẽ bắt tay vào việc khôi phục lễ hội Cầu ngư và Hò Chèo cạn trên quê hương của mình. Lúc này các cụ cao niên trong làng có hiểu biết về Hò Chèo cạn Nhượng Bạn cùng thời với cụ Học cha ông hầu hết đã  già yếu, nhiều cụ qua đời, còn thế hệ trẻ thì hầu như không ai biết gì  bởi vì làn điệu này rất khó hát, đặc biệt là hát theo lối chầu văn. Nghệ nhân Trương Văn Hứa cho hay, trước đây “Chèo cạn” hát bằng tiếng Hán nên làm thế nào để người dân bây giờ hiểu được mới là vấn đề quan trong. Từ đó, ông đã cùng với một số cụ cao niên trong làng dịch lời của bài hát thành chữ quốc ngữ để mọi người có thể hiểu và dễ hát.    
          Mãi đến năm 1992, sau khi nghệ nhân Trương Văn Hứa kiên trì tìm cách tiếp cận, gặp gỡ, thuyết phục và dần dần truyền thụ lại làn điệu Hò cổ cho một số người, rồi nhiều người, tổ chức thành lập lại đội Hò chèo cạn mới. Và đội Hò chèo cạn Nhượng Bạn ra đời đã quy tụ được trên dưới 20 người tâm huyết, trong đó nhiều người có chất giọng hò rất hay và triển vọng sẽ “kế nghiệp” ông Hứa trong tương lai, tiêu biểu  như ông Hoàng Văn Lý, ông Nguyễn Văn Đồng…Giờ đây, nhà ông chính là nơi sinh hoạt thường niên của đội Hò Chèo cạn.

Nghệ nhân Trương Văn Hứa và các thành viên đội hò Chèo Cạn ( Ảnh : Thư Hiền)
 

           Để làn điệu Hò chèo cạn Nhượng Bạn ngày càng hấp dẫn và thu hút được nhiều người, nhất là với thế hệ trẻ, ông Hứa cùng các thành viên trong đội Hò Chèo Cạn Cẩm Nhượng thường xuyên tìm đến các cụ lớn tuổi ở trong làng, ngoài xã để học hỏi, sưu tầm, lắng nghe những ý kiến đóng góp về câu từ, vần điệu cho đến từng động tác di chuyển của các “trai bạn” trong đội chèo, thậm chí ông còn bỏ công sức đi vào tận các xã vùng ven biển phía nam sưu tầm, bổ sung thêm một số câu Hò Bả trạo (gần giống Hò chèo cạn Cẩm Nhượng), sau đó về viết thành nhiều tập trên giấy, từng bước truyền dạy lại cho các lớp người kế cận. Đặc biệt mới đây, sau thời gian dày công nghiên cứu, nghệ nhân Trương Văn Hứa đã cùng với các cụ trong làng sáng tác, cải biên các làn điệu dân ca Ví Giặm Nghệ Tĩnh lồng ghép nhuần nhuyễn vào trong Hò Chèo cạn Nhượng Bạn cổ; đồng thời đa dạng hóa các chủ đề trong sinh hoạt như: Ca ngợi quê hương đất nước, nhớ ơn Đảng, Bác Hồ…phục vụ kịp thời các nhiệm vụ chính trị trên địa bàn huyện. 
        Năm 2017, khi trong nhà nghệ nhân Trương Văn Hứa đang có người thân vừa mới qua đời, nhưng ông vẫn nhận lời Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh đưa đội Hò tham gia trình diễn Hò Chèo cạn trình diễn trong Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam tại Hà Nội. Ông nghĩ không thể vì cá nhân mình mà bỏ mất một cơ hội để anh em trong đội được giao lưu học hỏi bản sắc văn hóa các vùng miền trong cả nước, đồng thời đây cũng là dịp tuyên truyền, quảng bá cho “dặc sản” của quê mình. Và hàng năm, vào dịp khai trương mùa du lịch biển Thiên Cầm, không thể thiếu được loại hình diễn xướng dân gian độc đáo này, vì Hò Chèo cạn mãi mãi là món ăn tinh thần của người dân Nhượng Bạn.

 Đội hò chèo cạn Nhượng Bạn
đang biểu diễn tại lễ hội cầu ngư ở cửa biển Cửa Nhượng ( Dương Quang)

           Ông Hứa cho biết, Hò Chèo cạn Nhượng Bạn có khoảng 40 câu, hò trong khoảng 20 phút.  Hiện nay, một đội Hò Chèo cạn Nhượng Bạn có từ 13 đến 15 người, đều là nam giới, trong đó người lớn tuổi nhất từ 50 đến 60 tuổi, trẻ nhất là 15đến 16 tuổi và những người được chọn vào đội phải có niềm đam mê, tâm huyết thực sự. 
         Hình thức Hò Chèo cạn là đứng trong một khung thuyền ghép thanh gỗ hoặc tre có dán tượng trưng hình rồng, các thành viên trong đội gọi là “trai bạn”, vừa hò đáp “khoan hò, hò khoan…” , vừa khua mái chèo trên bãi cát, chèo từ miếu Đức Ngư Ông ở xã Cẩm Nhượng ra đến mặt nước biển khoảng 150m, ở giữa thuyền có một người làm tổng mũi chỉ huy và hai người vừa làm hề vừa thể hiện các động tác tát nước, chèo… 
          Sau gần 30 năm nghệ nhân Trương Văn Hứa dồn hết tâm huyết, Đội hò chèo cạn Nhượng Bạn của huyện Cẩm Xuyên đã nổi tiếng khắp cả vùng biển Hà Tĩnh. Ghi nhận việc làm đóng góp hoàn toàn tự nguyện của nghệ nhân Trương Văn Hứa đối với loại hình diễn xướng dân gian đặc sắc này, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh cùng với chính quyền địa phương đã trao tặng nhiều Bằng khen, Giấy khen và các phần thưởng cao quý khác cho Nghệ nhân Trương Văn Hứa.  
           Tâm nguyện lớn nhất hiện nay của nghệ nhân Trương Văn Hứa là sớm thành lập được Câu lạc bộ Hò Chèo cạn Nhượng Bạn mang tính quy mô và chuyên nghiệp hơn, qua đó sẽ góp phần giữ gìn, bảo tồn điệu hò độc đáo của bà con ngư dân.

                                                                                         Phan Thư Hiền