Ở Việt Nam hôm nay, mỗi năm có bao nhiêu cuộc thi và tuyển chọn ảnh? Chỉ từ Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam không thôi, nếu kể cả sự phối hợp với các tỉnh, các ngành thì chí ít cũng có 20 cuộc thi. Để có 100 ảnh hoặc 50 ảnh treo ở triển lãm, phải có gấp 10 hoặc 20 lần số lượng ảnh gửi để dự tuyển. Triển lãm thường vào dịp kỷ niệm của đất nước, ngày lễ hội v.v... Tính tài liệu và yêu cầu tuyên truyền cổ vũ Nhân dân vẫn là mục tiêu chính. Các triển lãm thể ng­hiệm, thuần túy kỹ thuật, đi vào những đề tài nhỏ hiếm và tìm kiếm những phương pháp sáng tác v.v... hầu như chưa có ở Việt Nam.

Có bao nhiêu ảnh đẹp về “đất nước và con người Việt Nam” từng được gửi ra nước ngoài? Qua các cuộc thi báo chí và nghệ thuật, qua hệ thống mạng dễ dàng tìm kiếm, qua các cơ quan ngoại giao, các kênh truyền hình? Không thể kể hết được. Rõ ràng là việc tạo ra bức ảnh và việc đăng tải, sử dụng các ảnh như vậy đã làm cho bao nhiêu người từng nghe về Việt Nam nay đã thấy về Việt Nam, được chú ý hơn trong nhịp sống yêu cầu có tốc độ, ít thời giờ để đọc, ngại đọc như bây giờ. Việc dùng ảnh đã thúc đẩy đầu ra của việc đào tạo nghề ảnh, đã khiến cho các nhà báo, biên tập viên, phóng viên, cộng tác viên năng động hơn, có chỗ dựa hơn. “1.000 chữ có lúc ít thuyết phục hơn là một tấm ảnh”. Chính các bạn làm báo viết trẻ cầm máy ảnh số biết rõ điều này. Máy ảnh đã giúp cho nhiều nhà báo hành nghề, tạo thu nhập cho ai cầm máy yêu đời, thấy cần phải ca ngợi, phê phán… bộc lộ thái độ dễ dàng hơn.

Nhưng đang có những điều khiến chúng ta cùng suy nghĩ. Nhiều ảnh đấy nhưng hầu như không có nhiều ảnh khiến cho đôi mắt của người đọc dừng lâu, cùng suy nghĩ với người chụp. Nhiều ảnh chỉ cốt minh họa cho nội dung bài viết hoặc lấp vào một chỗ mà người trình bày lên trang bài viết thấy còn trống trải. Các bức ảnh bé xíu (dù chụp một cảnh rộng lớn, có đông nhân vật) đang đóng vai trò như một chiếc khuyên tai, chiếc răng vàng trên khuôn mặt, làm đẹp hơn, vui hơn. Ảnh báo chí, có tư cách như một loại hình báo chí độc lập đâu rồi? Tấm ảnh báo như của Lâm Hồng Long - phóng viên ảnh TTXVN chụp người mẹ miền Nam ôm lấy đứa con vừa thoát khỏi nhà tù Mỹ ngụy đâu rồi? Tôi là nhà báo, một người nghiên cứu nhiếp ảnh coi đấy là bức ảnh đẹp nhất về cuộc chiến tranh Việt Nam. Mẹ gặp con sau chiến thắng mà ngập tràn nước mắt. Chúng ta đã phải trả giá lớn, hy sinh nhiều để có ngày vui trào nước mắt ấy. Lũ lụt hoành hành bao năm ở Việt Nam, sao chỉ có ảnh khôi phục sau lũ, thăm hỏi sau lũ. Thăm hỏi nhau, chi viện cho nhau là hành động cử chỉ đẹp. Nhưng còn cái đẹp của tình quân dân, đồng chí, xóm giềng ngay khi bị lũ nữa chứ?

Nhiều người bảo: Ảnh chỉ để minh họa cho bài là chưa đủ, ảnh phải có sức nặng truyền thông như năng lực của nó. Nêu ra một sự kiện phân tích sự kiện và thuyết phục người xem?

Bên cạnh thể loại tin ảnh có thể loại phóng sự ảnh. Là một tập hợp của nhiều ảnh nhưng là một kết cấu logic có chủ đề tập trung, có các chi tiết phục vụ cho sự phân tích và chính kiến của tác giả. Có nhiều ảnh để cạnh nhau, thật đẹp cho một trang báo, tác động vào đôi mắt của người đọc, nhưng hãy thử xem trong rất nhiều cái gọi là phóng sự ấy có bao nhiêu sản phẩm biết khai thác lợi thế của thể loại chính luận và nghệ thuật này để tác động sâu vào trái tim và nhận thức của độc giả? Để bên nhau một cách tùy tiện với vài lời chú thích sơ sài, cẩu thả là một sản phẩm hiệu quả hay chỉ thuần túy vì cái đẹp?

Tôi mua báo để tìm thông tin, có gì liên quan đến tôi, nơi tôi đang ở hay nơi gần tôi nhất. Tôi tìm báo để xem có gì thiết thân đến cuộc sống của tôi? Sắp bão hay sắp lụt, ở các nơi khó khăn đó, người ta đã sống với nhau ra sao? Tôi tìm báo để xem những người cầm đầu nhà nước và chính phủ đang được thế giới trọng thị, hợp tác với thái độ gì? Báo chí là thông tin, không hoàn toàn giống nhau hay có mục đích trùng họp như một sản phẩm văn hóa. Sớm sớm đi làm, ghé qua mua báo là để tìm thông tin. Đáng tiếc đang có xu hướng trang điểm cho các sản phẩm tuyên truyền, dành chi phí, công sức quá nhiều cho loại giấy in, độ dày, in nhiều ảnh màu, nhiều màu, lại đặt lên nhiều phông màu lòe loẹt, các tít của nhiều bài báo, thông tin được trình bày theo đồ họa đã che lấp sự nhạt nhẽo của thông tin. Tờ báo có giá trị rất tiếc bây giờ được hiểu là tờ báo dày, to, in nhiều màu, giấy tốt, nhiều quảng cáo!

Và như thế, nhiều người tỏ ra thắc mắc: Tại sao các báo phát hành hàng ngày, ngày vài lần ở nhiều nơi trên thế giới lại chỉ in đen trắng, chữ tít giản dị, đủ để gây chú ý cho bạn đọc, chỉ sử dụng loại giấy in giá rẻ. Những nước ấy giàu có lắm, sao họ không in màu, sao họ không in giấy tốt, đắt tiền? Hay là họ không giàu kinh nghiệm làm báo như Việt Nam? Ở những nước phát hành báo có số lượng rất lớn như Mỹ, Nhật Bản, Nga, Pháp, Italia và nhiều nước ở Châu Âu, ngay cả Thái Lan, dễ nhận thấy có sự đầu tư khác nhau giữa các tờ báo ra hàng ngày, báo tuần, các tạp chí thông tin lý luận và nghiên cứu với các thể loại thông tin kết hợp với giải trí như các tờ chuyên san và phụ trương. Ở các sản phẩm văn hóa, mục đích phục vụ giải trí, thư giãn được coi trọng hơn việc cung cấp thông tin. Ở đó, màu sắc và hình thức trình bày bắt mắt, gây ấn tượng ban đầu được đầu tư nhiều hơn.

Vài dẫn chứng nói trên để cần làm rõ điều này: cần phân biệt mức độ và tính mục đích của việc cho ra đời một sản phẩm có sử dụng ảnh: Nếu là thông tin thì phải lấy sự kiện, năng lực cập nhật của sự kiện trước độc giả làm phương pháp, còn lấy nhu cầu giải trí mở rộng văn hóa làm mục đích thì hãy khai thác năng lực minh họa, trang trí của nhiếp ảnh làm chính. Một bức ảnh cùng lúc đều có năng lực ấy bởi đó là loại hình văn hóa thị giác.

Là một sản phẩm thị giác, hiển nhiên nội dung cuộc sống mà nhà báo đề cập đến được bộc lộ qua một vỏ hình thức nào đó. Có trình độ kỹ thuật cao, đặc biệt là góc chụp và cách sử dụng các loại ống kính tiêu cự khác nhau, bấm máy vào thời điểm bật chủ đề, ảnh càng trở nên sinh động và sức chuyến tải sự kiện càng lớn, càng hấp dẫn. Có yếu tố nghệ thuật và tác động của cách diễn đạt vào sức quyến rũ của ảnh. Tuy nhiên, trong ảnh báo chí, sự kiện vẫn là yêu cầu lớn nhất. Đừng lấy yếu tố hình thức làm đầu. Để nhanh phát hiện ra sự kiện mới, các nhà nhiếp ảnh báo chí phải hành động trong điều kiện khó khăn, nhất là những ảnh được chụp ở nơi nguy hiểm, khắc nghiệt. Xem ảnh báo chí là để tìm thông tin chứ không để giải trí, không quá câu nệ về ánh sáng, bố cục, cách chụp lạ như với thể loại ảnh nghệ thuật.

Không ít người vì yêu cầu của hình thức đã xóa nhòa ranh giới giữa ảnh báo chí (sản phẩm tuyên truyền) với ảnh nghệ thuật là một loại hình nghệ thuật được quyền sắp xếp, bố trí, tái tạo lại và được quyền sử dụng những người mẫu, được sử dụng phần mềm, đặc biệt là với các dạng ảnh như tĩnh vật, ảnh ý tưởng, ảnh quảng cáo, ảnh thể nghiệm hay ảnh chụp thân thể con người.

Sự xóa nhòa và đánh đồng giữa hai loại ảnh báo chí và nghệ thuật dẫn đến sự xuất hiện ngày càng nhiều những bức ảnh có vẻ đẹp hình thức nhưng thiếu thông tin, không chân thật hoặc những ảnh thuộc thể loại ảnh nghệ thuật nhưng nội dung xã hội bị sắp đặt quá gượng gạo, nặng về nội dung mà quá thiếu tính thẩm mỹ là yêu cầu cần có nhất của ảnh nghệ thuật.

Có người nói vui: nhiều nhà báo bây giờ thích cái danh nghệ sĩ hơn là chức trách của một phóng viên. Ngược lại, nhiều người chụp nghệ thuật sợ bị hiểu nhầm là lạc lõng với những vấn đề xã hội đã gò ép cố nhồi vào trong khuôn hình của mình những hình ảnh của “công nghiệp hóa, hiện đại hóa”. Anh ta, nếu không tới được các công trình, khu chế xuất thì ngồi trước máy tính ghép lò cao, cần cẩu với cành đào mùa xuân, ở làng quê này chưa có nhà cao tầng thì thêm vào phía xa xa vài ba ngôi nhà chọc trời cho đẹp.

Đang có những quan niệm, đang có tình trạng chụp và hiểu như vậy về nhiếp ảnh. Trong hàng vạn, hàng ngàn tấm ảnh được sử dụng, có hay không có loại ảnh đáng chê, đáng buồn như tôi đã trình bày ở trên?

Giải pháp nào cho việc nâng cao chất lượng ảnh báo chí?

Đang có một tình trạng thế này. Hỏi phóng viên trẻ thì phóng viên trẻ kêu là chương trình học ở trường nghèo nàn, nhà trường chỉ chú ý đến lý thuyết chung chung mà không dành nhiều thời gian cho thực tập, quá ít thầy là nhà báo giỏi đến dạy v.v... Hỏi thầy thì thầy giải thích chương trình đào tạo là từ Bộ, số giờ cho thực tập quá ít lại quá thiếu kinh phí, không có thiết bị chuyên môn cho dạy ảnh; mời thầy bên ngoài cũng khó vì tiền giảng bài thấp, không hấp dẫn thầy giỏi v.v...

Hỏi tòa soạn báo thì lại bảo: cần gì phóng viên ảnh chuyên nghiệp, biên tập viên viết đem theo máy ảnh chụp là đủ, giải thích là “ảnh báo chí có yêu cầu nghệ thuật cao lắm đâu mà đầu tư”. Hỏi các biên tập viên cầm máy ảnh thì nói là máy số đã lo cho hết cả. Vả lại, “báo em là báo viết ấy mà, có đăng ảnh cũng chỉ là để minh họa” v.v...

Tập huấn nghiệp vụ nhiếp ảnh tại Hà Tĩnh: Khai phá sáng tạo qua ống kính. Ảnh: Trần Hướng

Hội Nhà báo có Câu lạc bộ ảnh báo chí, có nhà báo giàu kinh ng­hiệm tham gia Ban Chủ nhiệm. Hầu như chẳng thấy báo nào cử người đến tham gia, thu hút chủ yếu các ông già về hưu và sinh viên một số trường đến lấy thẻ để ra oai là chính. Ban chủ nhiệm gồng mình lên để duy trì cho đều, phải chấp nhận bất cứ ai đến tham gia cho Câu lạc bộ khỏi vỡ trận. Định tổ chức triển lãm thì hầu như chẳng có báo nào tài trợ, chẳng thấy những người làm biên tập ảnh, thư ký tòa soạn báo nào đến dự khai mạc triển lãm, hội thảo nghiệp vụ v.v...

Đã có sự chán nản và hầu như phó mặc cho ảnh báo chí đến đâu cũng được. Chất lượng cuộc thi ảnh báo chí hàng năm nói điều này, có vài trăm báo, tạp chí sử dụng ảnh mà số ảnh dự giải có bao nhiêu? Không cho giải cũng buồn, mà cho giải thì ép uổng v.v...

Phải đồng bộ từ đầu vào, chọn đầu vào các trường báo chí phải lưu ý đến năng khiếu, người học phải cảm thụ cái đẹp, cách nhìn, chọn sinh viên khỏe, nhanh nhẹn, hạn chế số sinh viên học ảnh là nữ, phải học ảnh ngay từ năm đầu, qua một hay hai năm thấy không say mê, không phù hợp thì có thể chuyển sang ngành khác, chỉ giữ lại những sinh viên phù hợp với yêu cầu làm ảnh báo chí và tạo điều kiện cho sinh viên làm quen với các tòa soạn báo, làm cộng tác viên hoặc đào tạo theo địa chỉ, từ yêu cầu các báo, phải đặt cho sinh viên những đề tài thực tập ở nơi khó khăn đòi hỏi hoạt động độc lập.

Cũng cần phải đổi mới cách chọn thầy dạy ảnh. Có sinh viên nói với một giáo viên thỉnh giảng vốn là một nhà báo giàu kinh nghiệm “một buổi của thầy bằng chúng em học cả năm”. Truyền cho sinh viên học ảnh là truyền lửa say mê và có trách nhiệm với cuộc sống, dạy cách phát hiện, cách nhìn với ý thức trách nhiệm cao của một người tuyên truyền. Phóng viên ảnh trước hết phải là một nhà báo. Ở ta, việc dạy ảnh bị coi nhẹ. Trước khi ra trường, có vài buổi học về ảnh, cả lớp có vài máy ảnh chụp chung nhau, số phim chụp tại chương trình đào tạo không bằng số phim được chụp của một nhà báo chuyên nghiệp trong một chuyến đi.

Xin đề nghị các biện pháp nâng cao chất lượng ảnh báo chí như sau:

1. Chọn đầu vào với tiêu chí sau khi ra trường phải là phóng viên ảnh chuyên nghiệp, tăng cường chất lượng các bài giảng, nâng thêm số giờ thực tập và đi cơ sở.

2. Các biên tập viên, thư ký toà soạn phải được trang bị kiến thức về ảnh.

3. Các phóng viên viết cũng phải có kiến thức về ảnh.

4. Thường xuyên tổ chức các lớp đào tạo về ảnh báo chí cho các tòa soạn báo (do Ban nghiệp vụ Hội Nhà báo Việt Nam tổ chức).

5. Giải thưởng Hội Nhà báo Việt Nam hàng năm cần có bổ sung, cải tiến tiêu chí thi và tuyển chọn sao cho tất cả các nhà nhiếp ảnh trong cả nước có ảnh báo chí tốt được tham dự.

Điều kiện cho các tờ báo bằng ảnh phát triển là rất lớn và chúng ta đang đứng trước một hiện thực rất lớn: Nhân dân ta như bao thời kỳ lịch sử, ảnh báo chí Việt Nam trước đây đang quyết tâm vươn lên dưới sự lãnh đạo của Đảng. Có độc lập rồi, có thế và có lực mới, hàng ngày đang diễn ra bao hành động anh hùng, sự biến đổi mới tích cực, những hạn chế cần khắc phục, những biểu hiện cần phê phán. Tất cả đều là nội dung công việc của một phóng viên ảnh chuyên nghiệp.

Ảnh báo chí Việt Nam trước đây đã góp phần cho thế giới hiểu về Việt Nam anh hùng; ảnh báo chí, báo chí Việt Nam hôm nay phải để cho thế giới hiểu thêm nữa về Việt Nam yêu hòa bình, có năng lực vượt khó và phát triển xã hội, một Việt Nam đẹp, giàu bản sắc văn hóa và có tiềm năng mạnh mẽ trong tất cả các lĩnh vực./.

V.H