22-03-2022 - 08:00

HUYỀN SỬ TRUÔNG GHÉP

Truông Ghép, một bài ca về lao động cải tạo thiên nhiên, là hình ảnh cụ thể về công khai sơn phá thạch của người xưa. Câu chuyện tuy nhuốm màu huyền thoại nhưng cho ta thấy nghĩa khí của con người Hồng Lam xưa. Văn Nghệ Hà Tĩnh hân hạnh giới thiệu bài viết Huyền sử Truông Ghép của tác giả Đặng Viết Tường, hội viên chuyên ngành Văn học Dân gian, Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Hà Tĩnh.

HUYỀN SỬ TRUÔNG GHÉP

 

Làng Động Gián ở đông nam huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh xưa, nay là thôn Song Nam xã Cương Gián có con đường qua núi sang xã Tân Lộc, huyện Lộc Hà hiện nay gọi là Truông Vắn, do cố Ghép, còn gọi cố Đương mở. Đây là con đường vượt núi ngắn nhất từ huyện Nghi Xuân sang làng Yên Tập, huyện Can Lộc, hơn 500 năm đã qua, đến nay đường Truông Vắn vẫn gần như nguyên vẹn.

 Truông Vắn được ghép bằng những bậc đá theo bước chân đi, từng tảng đá bằng phẳng. Được thiết kế theo hình chữ V, đỉnh truông cao khoảng 120 m so với mực nước biển. Số bậc đá có 1645 bậc, lát cả 2 sườn núi lên và xuống. Đỉnh truông không lát đá, độ dài 1300 m, theo đường dốc núi. Đường truông thiết kế lách chéo sườn núi nhằm giảm độ dốc và dòng chảy mùa mưa. Người có công làm nên Truông Ghép, được dân gian gọi là Cố Ghép.

Bia Truông Vắn ( Truông Ghép), dựng ở mộ vợ chồng cố Đương, tên thật là Ngô Trát.

Cố Ghép, còn gọi là cố Đương, tên thật Ngô Trát, người ở xóm Trại, thôn Yên Thịnh, làng Động Gián xưa, nay thuộc thôn Song Nam, xã Cương Gián, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh. Sinh sống vào cuối thời Lê sơ khoảng đời vua Lê Hiến Tông, đến Lê Cung Hoàng. Là người được học hành hiểu biết đạo lý. Đương thời giữ chức Câu đương ở làng Động Gián. Câu đương có từ thời Lý - Trần, một chức quan nhỏ, giống như xã quan, lý trưởng, nhiệm vụ quản lý chính quyền cơ sở, đảm đương, lo liệu việc làng xã. Ngày xưa có tục lấy chức tước, địa vị xã hội, nghề nghiệp đặt làm tên hiệu. Cố Đương là gọi theo chức vụ của cụ Ngô Trát. Người  ghép đá mở đường vượt ngọn Đoản Sơn trong dãy núi Hồng Lĩnh. Được dân gian tặng biệt hiệu Cố Ghép. Nhiều sách địa chí, tài liệu ở Nghi Xuân, Can Lộc ghi chép: Người định hướng công trình Truông Ghép là Hoàng giáp Phan Đình Tá, người làng Hàm Anh, xã Phù Lưu, huyện Thiên Lộc ( Hồng Lộc, Lộc Hà) đỗ khoa Quý Mùi (1499) đời Lê Hiến Tông làm quan đến chức Thượng thư bộ Lại. Người thi công: Câu đương (Xã quan, Lý rrưởng) Ngô Trát được triều đình phong tước Thập Lý Hầu, ban phong chức Phó sứ Đồn điền, thăng chức Tướng sĩ lang dự hàng Kỳ lão thôn Yên Thịnh, làng Động Gián xưa.

Ngôi mộ hợp táng vợ chồng cố Đương tức Ngô Trát và vợ Đinh Thị Pha ở đồng Trại dưới chân Đoản Sơn.

Trong dân gian thôn Song Nam, xã Cương Gián có lưu truyền câu chuyện Truông Ghép, còn gọi là Truông Vắn. Tương truyền vào khoảng đời Lê sơ, có xóm Trại, thôn Yên Thịnh, làng xã Động Gián ở dưới chân núi, mưu sinh bằng nghề đánh cá trên biển. Vào một năm loạn lạc tai ương bão tố làm người chết, thuyền bè, ngư cụ tan nát. Ngư dân sống sót tạm thời bỏ nghề chài lưới, rủ nhau lên núi lấy củi để sống qua ngày đoạn tháng. Dân xóm Trại thành tiều phu. Hàng ngày họ lên núi đốn củi, lâu dần thành nghề đi rú. Núi Hồng Lĩnh chạy ngang ra biển theo hướng Tây sang Đông. Làng ở dưới chân núi, sườn Đông Bắc nhiều dốc, núi trọc dựng đứng, đá lớm chởm sắc nhọn rất khó vượt qua. Rừng lấy củi chủ yếu ở sườn tây nam. Từ xóm Trại, thôn Yên Thịnh, Động Gián người tiều phu phải đi vòng vèo men theo con đường duy nhất “ba động bảy đèo” gập ngềnh nguy hiểm qua các làng Yên Điềm, Yên Tập, Hàm Anh ở sườn tây nam, mới đến được nơi lấy củi, cách xa nơi xóm Trại khoảng nửa ngày đường.

Đứng trước cuộc mưu sinh của người dân Yên Thịnh, cố Đương (Ngô Trát đang làm Câu đương), đã men theo sườn núi đến làng Hàm Anh, tham khảo ý kiến  thần đồng Phan Đình Tá tìm cách mở đường tắt vượt dốc lên núi lấy củi. Thần đồng bước ra sân chỉ lên ngàn Hống nói với cố Đương: “Đoản Sơn, nơi có thể mở đường từ xóm Trại lên núi.” Nhìn sườn núi hiểm trở, cố Đương nghĩ, nếu không ghép đá thành bậc thang thì không thể vượt lên dốc núi được. Trở về cố đưa ý định bạt núi mở đường bàn với vợ. Bà Đinh Thị Pha cho là việc làm điên rồ. Không từ bỏ dự định mở đường, cố Đương đã họp làng bàn việc mở đường tắt vượt Đoản Sơn sang bên Yên Tập, Hàm Anh. Cố Đương bảo mọi người: “Mỗi lần đi rú phải vòng vèo, đường xa mất nhiều giờ mới đến được chỗ lấy củi thật bất tiện. Chi bằng ta phá đá mở đường qua Đoản Sơn sang nơi lấy củi gần hơn nhiều”. Hầu hết, chức sắc làng Động Gián đồng thanh bảo: “Vượt Đoản Sơn sang bên kia rú lấy củi tiện lợi thật. Nhưng không được đâu cố Đương ơi, chúng ta còn phải kiếm ăn hàng ngày nữa chứ”. Mọi người không đồng tình mở đường tắt. Mặc cho làng xã, người dân từ chối việc mở đường. Bà vợ quyết liệt can ngăn, cản trở. Chí đã quyết, cố Đương một mình mang cơm cà lên núi san đất, đào cây, phá núi, vác đá ghép thành bậc thang để mở một con đường lên thẳng ngọn Đoản Sơn. Ngày này sang ngày khác sớm đi tối mịt mới về, một mình làm việc nặng nhọc mà không nản chí. Ban đầu, sáng lên núi mở đường, tối về nhà nghỉ ngơi cùng vợ con. Về  sau, để tiện việc làm đường, cố Đương dựng một túp lều cỏ cạnh nơi làm việc cho tiện.

Ban đầu vợ cố Đương không tán thành việc làm của chồng không giống ai. Bà giận dỗi không thèm nhìn mặt cố. Biết bao lần trăng tròn rồi trăng khuyết, xuân đến rồi xuân đi, hoa nở hoa lại tàn, cố Đương một thân lầm lũi vác đá ghép đường nơi heo hút. Tình nghĩa vợ chồng trong lòng trỗi dậy. Thương chồng, thế là bà Pha mang cơm nước lên Đoản Sơn cho cố Đương. Thương vợ đi về vất vả, cố Đương bảo bà Pha ở lại lều cỏ lo liệu cơm nước cho tiện. Vợ chồng cố Đương đoàn tụ. Đường truông mở tới đâu, lều cỏ của vợ chồng cố Đương dời theo đến đó. Một rồi hai ba năm. Kiên nhẫn suốt 5 năm dài đằng đẵng, 5 lần đàn chim trở về ngàn Hống, 5 mùa sim đơm hoa kết trái, vợ chồng cố Đương đã mở được con đường ngắn nhất từ xóm Trại, thôn Yên Thịnh vượt lên Đoản Sơn, một ngọn núi trên dãy Hồng Lĩnh. Cố Đương ghép đá thành từng bậc lên dốc núi khó đi nhất. Dân sống ở hai bên sườn non, lên núi, xuống núi tiện lợi vô cùng. Từ đó tiều phu có thể lấy được nhiều củi hơn trước. Người dân xóm Trại biết ơn cố Đương coi vợ chồng cố như cha mẹ tái sinh. Ngày nay, con đường ghép đá vượt núi do lão anh hùng Ngô Trát ở thôn Yên Thinh, xã Động Gián, vẫn hiện diễn ở ngọn Đoản Sơn phía đông nam dãy Hồng Lĩnh nguy nga, tráng lệ.

Truông Vắn là con đường vượt núi Đoản Sơn cố Đương hơn 500 năm hiện nay vẫn hầu như nguyên trạng.

Vợ chồng cố Đương tức Ngô Trát và bà Đinh Thị Pha, người có công ròng rã 5 năm xẻ núi, đào cây, vác đá ghép đường vượt núi Đoản Sơn. Sách Nghi Xuân địa chí của tác giả Lê Văn Diễn biên soạn năm 1842, đời Thiệu Trị có chép: “Núi Đoản Sơn (núi Truông Vắn) ở xã Động Gián. Dưới núi có cái ao thiên nhiên rộng gần 2 mẫu, bốn mùa nước không cạn. Phía nam núi có đường Truông Vắn thông sang bên kia núi”. Nhà nghiên cứu Văn hóa dân gian Nguyễn Đổng Chi (1915 – 1984) đưa chuyện “Sự tích Truông Ghép” vào tác phẩm: “Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam” do ông sưu tầm và biên soạn. Câu chuyện “Sự tích Truông Ghép” được đưa vào “Truyện đọc lớp 5”, (truyện 28), soạn theo kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của tác giả Nguyễn Đổng Chi. Hầu hết người Việt Nam yêu thích truyện cổ dân gian chắc còn nhớ nhân vật cố Đương, được dân gian hư cấu, huyền thoại hóa từ câu chuyện có thật. Câu chuyện cố Đương còn được nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Hà Tĩnh cố Võ Hồng Huy giới thiệu trong cuốn sách “Non nước Hồng Lam” được nhiều bạn đọc đánh giá cao. Hoạt động vác đá, ghép thành đường vượt núi của Câu đương Ngô Trát, người dân gian gọi cố Đương, cố Ghép có thật. Câu chuyện được dân gian truyền tụng, giàu chất giáo dục về ý chí kiên định, không nản lòng, biết tập hợp tài năng, sức mạnh đoàn kết xây dựng con đường vượt núi ngắn nhất sang Can Lộc, nay là Lộc Hà. Tích Truông Ghép, công trình giao thông cổ, di tích Lịch sử - Văn hóa, đặc biệt cổ tích được đưa vào sách giáo khoa bậc tiểu học, hiện được bảo tồn nguyên giá trị sử dụng đến ngày nay.

Đã gần 500 năm mà đường Truông Ghép gần như hiện trạng khi thi công và hoàn thành công trình. Cố Ghép mất vào ngày 14 tháng 11 âm lịch (không rõ năm mất), hàng năm vào ngày này người dân Song Nam xã Cương Gián có làm lễ nghi tưởng nhớ người anh hùng mở đường Truông Ghép. Dưới chân ngọn núi Đoản Sơn, đường Truông Vắn, người Song Nam đang bảo tồn  phần mộ hợp táng của ông bà Cố Ghép ở đồng Nam, còn gọi đồng Trại. Từ xưa, được xây bằng chất liệu vôi hàu, người dân gọi là đồng Mả Hàu. Gần đây lăng mộ của vợ chồng Cố Đương đã được nhân dân thôn Song Nam, xã Cương Gián tôn tạo, dựng bia tưởng niệm.

 

Đặng Viết Tường

. . . . .
Loading the player...